Istria (chor. Istra) to niezwykle malowniczy półwysep (w kształcie serca) w północno-zachodniej Chorwacji, położony w północnej części Morza Adriatyckiego. Zdecydowana jego większość należy do Chorwacji, tylko niewielka północna część do Słowenii, a najbardziej na północ wysunięte miasteczko Muggia do Włoch. Leży między zatokami Triesteńską, Kvarner i Rijecką. Za północno-wschodnią granicę półwyspu uznaje się zazwyczaj pasmo górskie Ćićarija i dolinę rzeki Rosandra. Powierzchnia: około 3,5 tys. km². Ludność około 330 tys. (z tego około 235 tys. w Chorwacji, około 80 tys. w Słowenii, około 15 tys. we Włoszech).

Istrię tradycyjnie dzieli się na trzy części: Białą Istrię, Szarą Istrię i Czerwoną Istrię. Nazwy pochodzą od koloru ziemi. W pierwszej części dominują białe skały wapienne, w drugiej szare skały fliszu (niekiedy o żółtym lub zielonym odcieniu), w trzeciej czerwona gleba zawierająca wiele związków żelaza.

Duża część półwyspu jest górzysta (Učka, 1396m n.p.m.) z wybitnie zaznaczonymi zjawiskami krasowymi. Brzegi w części wschodniej strome. Panuje tutaj klimat śródziemnomorski. Porasta go roślinność krzaczasta (makia, sziblak) i lasy dębowe. Główne rzeki: Dragonja, Mirna i Raša. Na Istrii rozwinięta jest turystyka i znajdują się tam liczne kąpieliska, z których największe to Opatija.

Główne miasta: Portorož, Piran, Koper (Słowenia), Pula, Rovinj, Pazin, Poreč, Umag. Siedzibą władz administracyjnych chorwackiej Istrii jest Pazin.

Znajdująca się na Istrii chorwacka osada Hum szczyci się mianem najmniejszego miasta na świecie. Liczba mieszkańców tego urokliwego miasteczka, w zależności od źródła, waha się od 8 do 23 osób.

Pula

Pula znajduje się w południowej części Istrii, w głębokiej zatoce, otoczona przez małe wyspy (Sv. Jerolim oraz Kozad). Miasto zajmuje 5165 ha. W Puli jak i w całej Istrii ogromny wpływ ma klimat śródziemnomorski.

Tak jak Rzym, Pula - zbudowana na planie koła - jest położona na siedmiu wzgórzach (Kaštel, Zaro, Arena, sv. Martin, Opatija sv. Mihovila, Mondipola i Pra Grande). Dzięki temu oraz antycznej arenie zyskała przydomek chorwackiego Rzymu.

Pierwsze wzmianki o osadzie pochodzą sprzed 3 tys. lat. O powstaniu Puli mówi mitologia grecka. Według Likofrona, poety i filozofa, zawdzięcza ona swoje istnienie mieszkańcom Kolchidy (historyczna nazwa krainy leżącej na wybrzeżu Morza Czarnego, na terenie obecnej Gruzji). Jazon i Argonauci, po nieudanej wyprawie po złote runo, zdecydowali się nie wracać na wybrzeże Morza Czarnego, tylko osiedlić na półwyspie Istria. W ten sposób narodziła się Pula.

Najpóźniej od Vw.p.n.e tereny dzisiejszej Puli zamieszkiwali Ilirowie (starożytny lud indoeuropejski), aż do 177r.p.n.e., kiedy to obszar ten zajęli Rzymianie. Od 43r. Pula stała się kolonią rzymską, nazwaną przez nich Pietas Julia, przez co została ważnym ośrodkiem administracyjnym i handlowym. W tym czasie miasto przeżywało okres świetności, czego dowodem są liczne zachowane budowle z tego okresu. W 425r. Pula została siedzibą biskupstwa. Gdy Cesarstwo rzymskie upadło, Pula przeszła pod wpływy Bizancjum. W 1145r., podobnie jak inne miasta półwyspu, Pula została zmuszona do złożenia przysięgi Wenecji, lecz pięć lat później miasto zbuntowało się i w efekcie zostało splądrowane. W 1334r. miasto zostało zajęte przez Republikę Wenecką. W wyniku licznych epidemii dżumy i malarii liczba mieszkańców spadła do 300. Miastu udało się jednak przetrwać. Zostało ponownie zasiedlone przez uchodźców z Bośni i Dalmacji, którzy uciekali przed najazdem Turków.

Pula ponownie odzyskała świetność w XIXw. Zbudowano stocznie, pierwsze zakłady przemysłowe, fortyfikacje, uruchomiono komunikację kolejową, a arystokracja zaczęła przyjeżdżać tu w celach rekreacyjnych. Pula stała się ważnym portem handlowym i wojskowym, a po 1866r. główną bazą marynarki wojennej Austro-Węgier. Po I wojnie światowej całą Istrię wraz z Pulą zajęli Włosi. Po drugiej wojnie światowej zniszczone miasto przypadło Jugosławii, a po jej rozpadzie Chorwacji.

Amfiteatr w Puli (chorw. Pulska Arena) zbudowany jest z białego wapienia na podstawie elipsy o wymiarach 132mx 105m. Ze względu na umiejscowienie budowli na ścianie skarpy od strony morza składa się z trzech kondygnacji i osiąga maksymalną wysokość 32,45m, a od strony lądu z dwóch. Dolna kondygnacja składa się z 32, a środkowa z 72 arkad. W najwyższej kondygnacji znajdują się 64 otwory w kształcie prostokątów. Wejście do amfiteatru umożliwia 15 bram. Licząca 30 rzędów widownia mogła pomieścić aż 23-26 tys. osób., co czyni amfiteatr szóstym co do wielkości obiektem tego typu na świecie. Jest również jednym z najlepiej zachowanych obok Koloseum w Rzymie i Al-Dżamm w Tunezji.

Jego budowa zapoczątkowana została w IIw.p.n.e. za panowania Oktawiana Augusta i trwała do XIVw.n.e. Cesarz Wespazjan, pomysłodawca rzymskiego Koloseum, kazał powiększyć amfiteatr w 79r., nadając mu wymiary, jakie znamy obecnie. Jak głosi legenda, chciał w ten sposób spełnić życzenie swojej kochanki o imieniu Cenida. Ostatecznie ukończono go w trakcie rządów Tytusa Flawiusza w 81r.

W czasach antycznych arena, leżąca poza murami ówczesnej Puli, stanowiła scenę krwawych walk gladiatorów, a nawet przedstawiano na niej naumachiae, a przed nią odbywały się wyścigi konnych zaprzęgów (kwadryg).

Naumachia (łac. wojna morska) to w starożytnym Rzymie specjalna budowla zbliżona kształtem do amfiteatru, mająca zamiast areny specjalnie wybudowany basen, przeznaczona do wystawiania określanych tą samą nazwą widowisk przedstawiających bitwy morskie. Miejscem stoczenia kilku naumachiae było rzymskie Koloseum.

Naumachiae wystawiane były również na sztucznych lub naturalnych jeziorach. Zazwyczaj przedstawiały zwycięskie bitwy flot antycznych. Rolę naumachiarii odgrywali skazani na śmierć przestępcy i jeńcy. Najczęściej prawie wszyscy uczestnicy takiej "bitwy" ginęli, a ewentualnych uciekinierów dobijały kohorty pretorian pilnujące jej przebiegu. Najsłynniejsza i dokładnie opisana przez Tacyta, Swetoniusza i Diona naumachia miała miejsce na wodach Jeziora Fucyńskiego w 52r. na polecenie cesarza Klaudiusza. Wiąże się z nią przypisywane gladiatorom zawołanie "Ave Caesar, morituri te salutant!" (z łac. "Witaj Cezarze, idący na śmierć cię pozdrawiają").

Naumachiae organizowali niemal wszyscy cesarze z dynastii julijsko-klaudyjskiej i flawijskiej od Cezara do Domicjana. Jeśli były organizowane w czasach późniejszych, to nie zachowały się na ich temat żadne przekazy pisarzy starożytnych.

W czasach nowożytnych naumachiae miały miejsce kilkakrotnie, m.in. na cześć cesarza Napoleona w 1806r. w Mediolanie.

Począwszy od średniowiecza, amfiteatr był źródłem kamienia dla lokalnej ludności. Dalszego rozbierania obiektu zakazał w XIIIw. patriarcha Akwilei. W tym okresie organizowano tam targi i turnieje rycerskie. Weneccy dożowie planowali w 1583r. rozebrać go w celu pozyskania budulca na swoje pałace lub w całości przenieść go do Wenecji, pomysł jednak ostatecznie nie doczekał realizacji. Rozbiórce sprzeciwił się m.in. wenecki senator Emo, któremu poświęcona jest tablica pamiątkowa, wmurowana w północnej wieży, jednej z czterech, zawierających zewnętrzne klatki schodowe, prowadzące niegdyś do wnętrza amfiteatru.

Po raz ostatni posłużył jako źródło budulca w 1709r., kiedy to użyto go do budowy dzwonnicy przy katedrze w Puli. W XIXw. gubernator Ilirii, Auguste de Marmont, rozpoczął restaurację obiektu.

Obecnie amfiteatr posiada 5000 miejsc siedzących. Znany jest z organizowania wielu koncertów. Występowali tam m.in.: Luciano Pavarotti, Andrea Bocelli, Jose Carreras, Anastacia, Eros Ramazotti, Norah Jones, Zucchero, Alanis Morissette, Sinéad O’Connor, Elton John, Sting i Seal. Został także wykorzystany przy kręceniu filmu "Tytus Andronikus" z 1999r. Od 1954r. gości Festiwal Filmowy w Puli. Jest uwieczniony na rewersie chorwackich banknotów o nominale 10 kun.

W amfiteatrze organizowane są także mecze hokeja na lodzie, które rozgrywa chorwacka drużyna KHL Medveščak Zagrzeb.

Idąc od amfiteatru ul. Istarską dochodzi się do Parku Petra Krešimira, skąd już blisko do Podwójnej Bramy (chorw. Porta Gemina, przy ul Carrarina) z połowy IIw., przez którą wiodły dwie drogi: jedna do teatru rzymskiego, druga była traktem strategicznym. W pięknym parku, tuż za podwójną bramą, wznosi się duży neoklasycystyczny budynek Istryjskiego Muzeum Archeologicznego. Najcenniejszym zbiorem jest liczący około 3 tys. eksponatów skarb starożytnego króla Epulon (XI-IVw.p.n.e.), odkryty w 1981r. w nekropolii Nesactium.

Na zapleczu muzeum znajduje się pozostałość Małego Teatru Rzymskiego (chorw. Rimsko Kazalište) z IIw., który mógł pomieścić około 10 tys. widzów. Latem ruiny służą jako scena na wolnym powietrzu.

Wychodząc z muzeum i kierując się wzdłuż pozostałości rzymskich i weneckich murów obronnych, dociera się do najstarszego zachowanego zabytku rzymskiej architektury w Puli - Bramy Herkulesa (chorw. Porta Herculae) z połowy Iw.p.n.e. Jest to prosta, kamienna brama pomiędzy dwiema okrągłymi średniowiecznymi basztami. Przypuszczalnie ukazany na niej wizerunek herosa z maczugą przedstawia Herkulesa, antycznego opiekuna miasta.

Łuk Sergiusza (chorw. Slavoluk Sergijevaca) to rzymski łuk triumfalny o wysokości 8m, położony na rogu ulicy Sergijevaca i placu Giardini. Od Złotej Bramy zaczyna się bardzo popularny wśród turystów i mieszkańców deptak, który prowadzi przez zabudowania Starówki.

Budowla została wzniesiona w latach 20–10r.p.n.e. (inne źródła podają często 29-27r.p.n.e.) przez Salwię Postumę z rodu rzymskich Sergiuszy, by upamiętnić zmarłych członków rodziny: męża Lucjusza Sergiusza - trybuna 29. legionu, teścia o tym samym imieniu oraz wuja męża, Cnaeusa Sergiusza. Michał Anioł wykonał jej studium rysunkowe.

Łuk stanął wewnątrz południowej bramy miejskiej Porta Aurea (Złota Brama), frontem zwrócony na zachód w stronę miasta - jego tylna cześć połączona została z bramą. Brama, przez którą przechodziła prowadząca do Forum rzymska droga Via Flavia, wiodąca z Akwilei i Triestu, została rozebrana w 1829r. Strona zachodnia jest bogato zdobiona, m.in. kolumnami w stylu korynckim. Ściany przejścia pod lukiem zdobią reliefy przedstawiające winorośl oraz pnącza akantu zamieszkałe przez ptaki i małe stworzenia. Strop zdobi pośrodku przedstawienie orła z rozpostartymi skrzydłami, trzymającego w szponach węża, po bokach widnieją stworzenia morskie i sfinksy. W attyce wyróżniają się trzy bazy, na których wcześniej stały statuy przedstawiające osoby, których upamiętnia budowla. Na bazach znajdują się wyryte imiona mężczyzn a także wymienione są urzędy przez nich piastowane.

W pobliżu łuku triumfalnego rozciągał się niegdyś cmentarz rzymski, wspomniany przez Dantego w "Boskiej Komedii" w części poświęconej piekłu.

Na narożnej dwupiętrowej kamienicy, stojącej przy łuku triumfalnym, umieszczono tablicę pamiątkową, która informuje, że w tym domu w latach 1904-05 mieszkał słynny irlandzki pisarz James Joyce, pracujący tu jako nauczyciel języka angielskiego.

Przy ul. Maksimilijanova stoi mały kościół, stanowiący kiedyś południową kaplicę grobową bazyliki Santa Maria Formosa del Canetto. Kamienna kaplica to zabytkowe miejsce sakralne z cenną mozaiką i malowidłami ściennymi. Dawniej była to imponująca budowla, zburzona przez Wenecjan w 1243r. a ostatecznie zniszczeniu uległa w XVIw. Obecnie można oglądać pozostałości z ogromnego zespołu bazyliki Panny Marii Pięknej z połowy VIw.

Przy północnej stronie trawnika, przed tylnym wejściem od ul. Sergijevaca, leży odkryta w 1959r. posadzka mozaikowa z IIw., która należała do wystroju miejskiej willi jednego z rzymskich notabli.

Idąc dalej ul. Sergijevaca niedaleko rozciąga się Forum, zbudowane w czasach panowania Cesarstwa rzymskiego, najstarszy i najważniejszy plac miasta. Pełni rolę głównego miejsca spotkań mieszkańców i turystów już od czasów Imperium Rzymskiego.

Północną stronę Forum zajmuje doskonale zachowana świątynia Augusta (chorw. Augustov hram), wzniesiona na przełomie tysiącleci, między 2 r.p.n.e. a 14 r.n.e. Jest to monumentalna budowla, ozdobiona portykiem, wsparta na sześciu wysmukłych korynckich kolumnamch o wysokości 8m. Dedykowano ją pierwszemu cesarzowi rzymskiemu. Na przestrzeni wieków pełniła różne funkcje - była miejscem pogańskiego kultu, kościołem chrześcijańskim, a nawet magazynem zboża. Świątynię przed zburzeniem (ponieważ była miejscem pogańskiego kultu) ocaliło to, że pełniła też funkcję loggi miejskiej, a następnie kościoła. Zniszczona podczas II wojny światowej, została starannie zrekonstruowana. Obecnie jest to kościół św. Augusta (sv. Augusta), w którym znajduje się m.in. wystawa sztuki antycznej.

Obok znajduje się zabytkowy Ratusz, wzniesiony w 1296r. na miejscu dwóch świątyń rzymskich. Na jego tyłach zachowały się fragmenty świątyni Diany. Jego fasada i loggia pochodzą jednak z XVIIw. W ścianę frontową wmurowano stare herby i fragmenty rzeźb. W budynku od zawsze mieściła się siedziba administracyjna miasta.

Wychodząc z Forum ulicą Kandlerovą dochodzi się do placu katedralnego, gdzie stała świątynia Jowisza (chorw. Jupiterov hram) i pierwsza chrześcijańska trzynawowa bazylika z IV-Vw., zniszczona w XII-XIVw. Dzisiaj znajduje się tu duża, XV-wieczna katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (chor. Katedrala Uznesenja Marijina) z renesansowym portalem wzniesionym przez Benedyktynów. W trzynawowym wnętrzu zachowały się antyczne kolumny i część mozaiki z V-VIw., a w ołtarzu głównym - rzymski sarkofag z IIIw. z relikwiami i pamiątkami po węgiersko - chorwackim królu Kolomanie. Czworokątną dzwonnicę dobudowano pod koniec XVIIw.

Z placu katedralnego należy wspiąć się wąską ul. Rasparaganov uspon, na końcu której wznosi się nie ukończona twierdza z wieżą widokową, murami obronnymi, czterema bastionami i mostem zwodzonym z XIIIw. Tutaj znajdowały się prehistoryczny gród i wczesnochrześcijańskie kościoły. Obecnie w twierdzy mieści się Muzeum Historyczne Istrii (czynne w sezonie 9.00-20.00, poza sezonem: 9.00-16.00), w którym obejrzeć można dokumentację stoczni, modele statków i zdjęcia cesarsko - królewskiej marynarki wojennej, a także starą aptekę.

Przy dworcu, poza obrębem Starówki, zachowały się obiekty służb sanitarnych, budynki sztabu i koszary piechoty cesarza Franciszka Józefa I (1830-1916). W okolicach portu rozciąga się piękny park Montezano, a przy prowadzących do niego schodach ocalały pozostałości kolejnego teatru rzymskiego - Theatrum Juliae. W sąsiedztwie stoi Kasyno Marynarki oraz niegdyś Teatr Matki Luginje, obecnie Istryjski Teatr Ludowy. W pobliżu usytowany jest także Morski Cmentarz Pamiątkowy (chorw. Mornaričko spomen groblje) z 1861r., na którym pochowano 150 tys. marynarzy i oficerów cesarsko - królewskich oraz włoskich i niemieckich żołnierzy obu wojen światowych.