Bazylika św. Dionizego w Saint-Denis (fr. Basilique Saint-Denis) to dawny kościół opactwa benedyktyńskiego w Saint-Denis. Fundamenty budowli datowane są na Vw. Budowę obecnej bazyliki, jednej z pierwszych budowli wzniesionych w stylu gotyckim, rozpoczęto w 1136r. za czasów opata Sugera. Prace zakończono dopiero u schyłku XIIIw. Kościół jest uznawany za wybitne dzieło architektoniczne.

W okresie VI-XIXw. opactwo służyło jako sceneria uroczystości pogrzebowych i miejsce pochówku królów Francji. Bazylika uznawana jest obecnie za jeden z najważniejszych kompleksów pogrzebowych na świecie. Status ten nie zawsze był taki. W rzeczywistości opactwo Saint-Denis musiało się bronić w obliczu konkurencji i osiągnęło cel dzięki wytrwałości opata Sugera i nadejściu dynastii Kapetyngów.

Pierwsze pochówki pochodzą z XIIIw., z czasów Ludwika IX, słynnego świętego Ludwika, który zlecił wykonanie serii szesnastu rzeźb (nazywanej Zakonem Świętego Ludwika)) ku chwale swoich odległych poprzedników Merowingów, Karolingów i Kapetyngów. Reorganizacja nekropolii doprowadziła do odkrycia i przeniesienia szczątków szesnastu władców, pochowanych między VII a XIIw. Ich kości zostały umieszczone w trumnach, nad którymi umieszczono leżące posągi o wyidealizowanych twarzach, będących majestatycznym wyrazem królewskiej funkcji. Sposób przedstawiania tych rzeźb, wzorowanych na posągach kolumnowych, które zdobią portale kościelne, początkowo pomalowanych na jaskrawe kolory, jest stosunkowo jednolity. Te leżące postacie, pierwotnie pomalowane na jaskrawe kolory, są ubrane zgodnie z XIII-wieczną modą. Władcy noszą korony i berła. Nie są przedstawieni jako martwi, ich oczy są otwarte, co jest znakiem wiary w Zmartwychwstanie. Są zwróceni na wschód, w kierunku wschodzącego słońca, obrazu Chrystusa, którego powrotu oczekują. Zwierzęta, lwy i psy, symbole siły i lojalności, pojawiają się u ich stóp. Obecnie, spacerując po transepcie, można podziwiać czternaście z szesnastu oryginalnych pomników.

W XIV i XVw. władcy Kapetyngów i Walezjuszy zostali wyrzeźbieni w marmurze i przedstawieni w stroju koronacyjnym z koroną, berłem i ręką sprawiedliwości. Wizerunki stawały się coraz bardziej zindywidualizowane, przypominały wręcz portrety.

W XVIw. powstały monumentalne grobowce, inspirowane architekturą starożytną, zbudowane na nowym modelu: na dolnym piętrze ciała władców prawie nagie i pozbawione życia, na górnym piętrze te same postacie klęczące, modlące się, w poszukiwaniu raju.

W 1793r. rewolucjoniści zbezcześcili nekropilię. Rozkopano krypty, otwarto trumny ze zwłokami, a szczątki 42 królów, 32 królowych, 63 książąt i księżniczek, 10 sług monarchii, a także około 30 opatów i mnichów wrzucono do dwóch rowów wykopanych nieopodal na starym, przylegającym do Bazyliki cmentarzu, po czym doły zalano wapnem gaszonym i zasypano ziemią. Dokonano też ogromnych zniszczeń samej świątyni. Królewskie ołowiane trumny zostały przetopione na pociski, w tym samym celu pozyskania ołowiu zdemontowano wiele witraży. Część rzeźb zostało rozbitych i usypano z nich w Paryżu kopiec ku czci bohaterów Rewolucji, ale większość ocalała dzięki przeniesieniu ich do muzeum.

Po restauracji Burbonów rozpoczęto poszukiwania zwłok Ludwika XVI i Marii Antoniny - po egzekucji ich ciała zostały zakopane w masowych grobach na cmentarzu św. Magdaleny i przykryte wapnem. 21 stycznia 1815r. ciała odnaleziono, zidentyfikowano i przeniesiono do krypty bazyliki.

W 1817r., na polecenie króla Ludwika XVIII, rozpoczęto poszukiwania mogił ze zwłokami pozostałych monarchów francuskich. Po ich odnalezieniu dokonano ekshumacji i z zachowaniem ceremoniału ponownie pochowano w ossuarium w krypcie bazyliki, w pięciu trumnach, ponieważ szczątków nie udało się zidentyfikować. Król zamówił również dwa posągi pogrzebowe poświęcone Ludwikowi XVI i Marii Antoninie oraz zlecił przeniesienie do krypty szczątków Ludwika VII.

Ludwik XVIII zmarł w 1824r. Był ostatnim królem Francji pochowanym w bazylice. Jego grobowiec umieszczono w pobliżu grobów jego brata i bratowej (Ludwika XVI i Marii Antoniny).

W wyniku renowacji w XIXw. do bazyliki wróciły posągi królów. W bazylice pochowano również wszystkich członków francuskiej rodziny królewskiej, zmarłych w latach 1815-1830.

W 2004r. do bazyliki przeniesiono zmumifikowane serce, należące do Ludwika XVII (syna Ludwika XVI i Marii Antoniny).

Obecnie w świątyni znajduje kilkadziesiąt leżących posągów i rzeźbionych grobowców, większość w ich pierwotnej lokalizacji, zawierających szczątki 43 królów, 32 królowych, 60 książąt i księżniczek, tuzina wielkich sług królestwa, których królowie chcieli uhonorować, a także słynnych opatów.

Bazylika była także miejscem koronacji królowych Francji. Ponadto do końca XVIIIw. znajdował się tam skarbiec, w którym oprócz relikwii i cennych przedmiotów liturgicznych, zebranych podczas długiej historii bazyliki, przechowywano insygnia koronacyjne oraz inne regalia królów Francji. Skarby, rozproszone lub w dużej mierze zniszczone podczas Rewolucji Francuskiej, częściowo odzyskano. Zachowane elementy (ewentualnie zrekonstruowane) są dziś przechowywane w bazylice, Luwrze lub Gabinecie Medali (fr. Cabinet des Médailles / Departament Monet, Medali i Antyków Francuskiej Biblioteki Narodowej, fr. Le Département des Monnaies, Médailles et Antiques de la Bibliothèque Nationale de France).

Rozświetlona bazylika, do XVIIIw. nazywana 'Latarnią', jest domem dla zestawu wyjątkowych witraży, należą do najstarszych gotyckich witraży na świecie. W XIIw. opat Suger, który zlecił odbudowę opactwa, postanowił przekształcić je w prawdziwą świątynię światła. Był to czas gotyku, z jego smukłymi ścianami o coraz większej wysokości. Budowniczowie stylu gotyckiego próbowali, poprzez wydrążenie ścian i kolorowe okna, zmaterializować korespondencje między boskością a światłem, które znaleźć można w wielu średniowiecznych tekstach, a witraże przyczyniają się do tego uczucia, jednocześnie dostarczając silnego przekazu ikonograficznego. Najwcześniejsze witraże, umieszczone przed 1144r., ilustrowały powiązania między scenami ze Starego Testamentu i Nowego Testamentu poprzez Chrystusa, będącego łącznikiem. Zachęcały do refleksji i medytacji uczonych mnichów opactwa.

Niestety, większość obecnych witraży pochodzi z XIXw. Zachowane XII-wieczne witraże zostały usunięte w 1997r., a następnie odrestaurowane, ale były zbyt kruche, aby powrócić do bazyliki. Do dzisiejszych czasów ocalało dziesięć niekompletnych średniowiecznych okien, a z witraży z XIIw. pozostało tylko pięć okien. Część obecnych witraży jest szklanymi kopiami oryginalnych.

Witraże w wysokich oknach kaplic, wykonane w XIXw., przedstawiają legendę Saint-Denis, a także epizody z historii bazyliki. Podobnie witraże w triforium nawy głównej przywołują życie papieży, królów i królowych Francji. Południowa róża ilustruje Stworzenie zgodnie z tekstem biblijnym, z postacią Boga w centrum, otoczoną sześcioma dniami stworzenia, aniołami i znakami zodiaku. Wokół przywoływane są różne prace rolnicze wykonywane w ciągu roku. Ta róża o średnicy ponad dwunastu metrów posłużyła jako model dla róży katedry Notre-Dame w Paryżu!