Sarnath to miejscowość położona 13km na północny wschód od Varanasi, jedno z czterech najświętszych miejsc buddyzmu, obok miejsca urodzenia, miejsca przebudzenia i miejsca śmierci Buddy, odwiedzane przez licznych pielgrzymów i turystów.

Istnieją różne opowieści dotyczące początków Sarnath oraz wyjaśniających nazwę miejscowości. Najczęściej przytacza się legendę, według której pewnego dnia pewien "bodhisattwa" ("istota oświecona", przepełniona altruizmem, skłonna do poświęcenia się dla innych, mogąca wcielać się w ludzi i zwierzęta), wcielony w jelenia, zaoferował własne życie w zamian za ocalenie życia łani, którą chciał zabić polujący wówczas w okolicy maharadża. Poruszony tym władca postanowił wówczas stworzyć park jeleni. Słowo "Mrigadava" (jedna z dawnych nazw Sarnath) oznacza podobno "Park Jeleni", a słowo "Sarnath" ma być skróconą wersją słowa "Saranganath", które oznacza "Władcę Jeleni". Hodowla danieli, prowadzona w istniejącym do dziś parku, ma nawiązywać do tej historii.

Tym jednak, co przyciąga dziś do Sarnath pielgrzymów i turystów, nie są jelenie, lecz fakt, że tu właśnie miało mieć miejsce jedno z kluczowych wydarzeń w życiu Buddy, założyciela buddyzmu.

Budda (około 563-483r.p.n.e.) urodził się jako Siddhartha Gautama w rodzinie Śakjów, panującej nad niewielkim królestwem w północnych Indiach. W wieku 28 lub 29, a może 30 lat, żyjący dotąd w luksusie w pałacu swego ojca, zniechęcony do dotychczasowego życia książę wybrał się w podróż po królestwie i podczas tej podróży spotkał się z tym, o czym wcześniej niczego nie wiedział: ze starością, chorobą, śmiercią, ale także z ideą ascezy jako sposobu ucieczki od cierpienia. Poruszony tym, co zobaczył, opuścił dom, by - praktykując ascezę i oddając się medytacjom - zrozumieć istotę cierpienia i znaleźć sposoby wyzwolenia się od niego. Ostatecznie, po kilku latach praktykowania skrajnej ascezy, zrezygnował z niej jako właściwego sposobu życia, nie zaprzestał jednak medytacji i wreszcie, po 49 dniach spędzonych przy drzewie mądrości w miejscu zwanym Bodh Gaja "przebudził się" zrozumiawszy, że przyczyną cierpienia jest pożądanie i że pożądanie to można przezwyciężyć - doznał stanu oświecenia, stał się Buddą. Z Bodh Gaja udał się do Sarnath, gdzie odnalazłszy pięciu ascetów, z którymi przedtem przez kilka lat przebywał, lecz którzy opuścili go, gdy odrzucił ascezę jako istotę właściwego sposobu życia, udzielił im pierwszych nauk na temat "Wprawienia w Ruch Koła Dharmy (Prawd)", zwane "Dharmaczakraprawartana". Nauki te stały się aktem założycielskim buddyzmu. Asceci zostali przekonani, stali się pierwszymi uczniami Buddy, przez niego samego wyświęconymi na "pali bhikkhu" (mnichów), zalążkiem świętej wspólnoty oświeconych. Po porze deszczowej, którą Budda przeczekał w świątyni Mulagandha Kuti Vihar, społeczność jego uczniów rozrosła się do 60. Zostali wówczas rozesłani, by wszędzie, gdzie dotrą, głosić zasady nowego systemu.

Powstała w ten sposób religia rozkwitła w Sarnath pod rządami dynastii Maurjów, zwłaszcza po tym, jak około 250r.p.n.e. panujący wówczas Aśoka zwany Wielkim przeszedł na buddyzm. W miejscu pierwszego kazania Buddy Aśoka zbudował wysoką na 34m stupę i postawił kolumnę.

Szczyt świetności Sarnath przypada na czasy Imperium Guptów (IV-VIw.). W 640r. 1,5tys. kapłanów skupionych było w 30 klasztorach. Sarnath było w tym okresie głównym ośrodkiem wczesnych szkół buddyjskich, które oddziaływały również na sąsiednie państwa, szczególnie Chiny.

W następnych stuleciach doszło jednak do upadku buddyzmu w Indiach i Sarnath straciło na znaczeniu. Pod koniec XIIw. miasto zostało złupione i zniszczone przez wojska muzułmańskie, świątynie zostały zrujnowane, a później, w okresie panowania w Indiach islamu, stały się miejscem pozyskiwania materiału budowlanego.

W pierwszej połowie XIXw. w rozbieranej starożytnej stupie Dharmarajika, zbudowanej przez Aśokę (do dzisiaj zachowały się tylko jej fundamenty) przypadkowo odkryto relikwie. Pozostałości stupy zabezpieczyła grupa brytyjskich archeologów, która odkryła też inne budowle, w tym siedem klasztorów, a także znalazła kolumnę Aśoki z głowicą przedstawiającą cztery lwy. Przebadano też wnętrze stupy Dhamekh, znajdując w niej zabytki z V-VIw.

Obecne Sarnath to stanowisko archeologiczne, park z ruinami dawnych świątyń i hodowlą danieli, nawiązującą do legendarnych początków miasta, wokół którego powstają nowe klasztory budowane przez buddystów z całego świata. W samych Indiach liczba wyznawców buddyzmu jest dziś stosunkowo niewielka - około 7 mln, jednak ogólną liczbę buddystów szacuje się na około 400 mln (według niektórych szacunków nawet więcej), a Sarnath, jako jedno z najważniejszych miejsc tej religii, jest stale odwiedzane przez licznych pielgrzymów, zwłaszcza w maju, gdy obchodzone jest święto Buddha Purnima.

Stupa Dhamekh, zwana też "Stupą Mądrości" bądź "Stupą Szesnastu Bram", została wybudowana prawdopodobnie w 249r.p.n.e. przez Aśokę Wielkiego dokładnie w miejscu legendarnych nauk Buddy. Potężna konstrukcja ma wysokość 34m i średnicę 28,3m. Uważa się, że Aśoka postawił za swojego życia około 80tys. tego typu budowli. Stupa była kilkakrotnie przebudowywana. Ściany podstawy pokrywają delikatne wzory geometryczne i roślinne, wizerunki ptaków oraz ludzi, typowe dla stylu architektonicznego epoki Guptów.

W bezpośrednim sąsiedztwie stupy Dhamekh znajdują się ruiny świątyni Mulagandha Kuti Vihar, miejsca pobytu Buddy po wygłoszeniu pierwszych nauk. Przed wejściem do budowli widać pozostałości Kolumny Aśoki, która mierzyła niegdyś 20m. Jej sławny kapitel, przechowywany w pobliskim Muzeum Archeologicznym to rzeźba przypominająca kształtem kwiat lotosu, składająca się z czterech lwów symbolizujących prawdy buddyzmu. Rzeźba ta stała się godłem Indii i znajduje się na obecnej fladze państwowej.

Poza stupą Dhamekh i pozostałościami stupy Dharmarajika warto w Sarnath zwrócić uwagę także na pozostałości jeszcze innej świątyni tego typu - stupy Chaukhandi. Pierwotnie została zbudowana prawdopodobnie jako tarasowa świątynia w okresie Guptów między IV a VIw., aby uczcić miejsce, w którym Budda spotkał się ze swoimi pierwszymi uczniami po przybyciu do Sarnath z Bodh Gaja (miejsca "przebudzenia"). W XVIw. stupa została zmodyfikowana poprzez wybudowanie ośmiokątnej wieży.

Mulagandha Kuti Vihar to współczesny klasztor o nazwie identycznej z nazwą wspomnianej wyżej starożytnej świątyni. Otoczony jest dużym terenem z dobrze utrzymanymi trawnikami i ogrodami. Jego wnętrze zdobią malowidła autorstwa japońskiego malarza Kosetsu Nosi, przedstawiające sceny z życia Buddy i opowieści z Jataki - relacje uczniów Buddy o cudach przez Niego czynionych. Przed wejściem znajduje się wielki dzwon z brązu, dar rodziny królewskiej z Japonii. Naturalnej wielkości złote popiersie Buddy umieszczone jest w sanktuarium.

Przed klasztorem zasadzono w 1931r. święte drzewo Buddy, przeszczepione z pierwowzoru rosnącego w miejscowości Anuradhapura w Sri Lance. Podobno sadzonkę drzewa, pod którym Siddhartha Gautama doznał oświecenia i stał się Buddą, zabrali niegdyś ze sobą syn i córka Aśoki Wielkiego, podróżując na wyspę Cejlon, uważa się więc, że drzewo w Anuradhapura jest potomkiem figowca z Bodh Gaja.

Na terenie kompleksu, pięknie położona wśród bujnych zielonych ogrodów, znajduje się też świątynia Buddy Hinajany, zwana świątynią Wat Thai, zbudowana przez tajskich dygnitarzy w 1933r. Tuż przed nią stoi posąg śmiejącego się Buddy, a po prawej stronie znajduje się przedstawienie Buddy wygłaszającego kazanie do swoich uczniów. Po lewej stronie świątyni wznosi się ponad 80-metrowa Statua Buddy, której budowa zajęła podobno ponad dekadę. Przed statuą znajdują się fontanny z kwitnącymi kwiatami lotosu.