Religie i filozofia indyjska

Wedyzm

Wedyzm (religia wedyjska) to najstarsza względnie poznana religia Indii, henoteistyczna (w henoteizmie uznaje się wielkość wielu bogów przy jednoczesnym wywyższeniu jednego bóstwa, najczęściej jest to stojący na czele panteonu bóg), wywodząca się prawdopodobnie z okresu między połową drugiego a początkiem pierwszego tysiąclecia p.n.e. Jej zręby ukazują teksty Wed, w szczególności najstarsze zbiory - Sanhity. Była to religia ahierarchiczna, koncentrująca się wokół rozbudowanego ceremoniału jadźńa czy śrauta.

W mniejszym stopniu w wedyzmie obecne były także praktyki magiczne i rytuały związane z ogniskiem domowym. Przebieg ofiary wedyjskiej był dla jej uczestników odtworzeniem aktu kosmogonicznego (kosmogonia to całość wyobrażeń o pochodzeniu świata dla danej religii lub systemu filozoficznego) i zarazem czynnością podtrzymującą harmonijne istnienie wszechświata, a co za tym idzie - pomyślność życia ludzkiego, dlatego tak niezwykle ważny był jej prawidłowy przebieg.

Świątynie i zwyczaj czczenia wizerunków bogów pojawiły się w wedyzmie znacznie później, prawdopodobnie w efekcie obcych wpływów, być może drawidyjskich (Drawidowie, Drawidzi - grupa ludów zamieszkująca południowe Indie i północną Sri Lankę).

Według najstarszych mitów świat zbudowali bogowie, jak cieśle stawiający dom. Późniejsze wersje mitów ukazują powstanie świata jako narodziny z pierwiastka żeńskiego i męskiego bądź jako dzieło stwórcze Pradźapatiego - bóstwa późnowedyjskiego, które szczególnego znaczenia nabiera w braminizmie.

Bogowie wedyjscy (Dewa) to nadludzkie, nieśmiertelne istoty, przede wszystkim uosabiające zjawiska natury, np. Agni - ogień, Surja - Słońce, Soma - Księżyc, Waju - wiatr, Ratri - noc, Uszas - świt. Najważniejsi pośród nich to bóstwa związane z powstaniem wszechświata i utrzymaniem jego porządku: Agni - pośrednik między człowiekiem sprawującym ofiarę a przyjmującymi ją bogami, Mitra, Waruna, Wisznu - który zyskał na znaczeniu w późniejszym hinduizmie i Indra - król bogów, uosobienie wojowniczego charakteru Ariów. To te bóstwa przede wszystkim należało pokrzepić świętym napojem soma, ghi (topionym masłem) i świętymi słowami Wed w trakcie ofiary wedyjskiej. Wielu bogów okresu wedyjskiego ma swoje starsze odpowiedniki w Aweście - świętej, natchnionej księdze, zawierającej teksty religijne wyznawców mazdaizmu i zaratusztrianizmu, czyli fragmenty starych irańskich przekazów, datowanych na VII w.p.n.e. lub na okres jeszcze wcześniejszy oraz w mitologii irańskiej, choć często ich role uległy w wedyzmie znacznemu przekształceniu.

Świat dzielił się na trzy części: Djaus (Ojciec-Niebo), Prythiwi (Matka-Ziemia) i oddzielające ich powietrze. W najwyższej części nieba mieszkali bogowie - Surja (Słońce) i Soma (Księżyc). Powietrze wypełniała ciemność i deszczowe chmury. Wszelki porządek wszechświata wyznaczała jedna zasada - ryta.

Braminizm

Braminizm to termin wprowadzony w XIX w. do religioznawstwa przez europejskich uczonych, określający fazę rozwoju religii indyjskiej między wedyzmem a hinduizmem. Obejmuje rozpowszechnione między X-VI w.p.n.e. formy życia religijnego, opierające się na Wedach, Brahmanach, Upaniszadach i przenikających do już późnego wedyzmu wierzeniach ludowych. Nazwa pochodzi od warstwy społecznej braminów, którzy odgrywali w ówczesnym społeczeństwie dominującą rolę.

Braminizm kontynuował częściowo tradycje wedyjskie, wprowadzał jednak też nowe elementy. Obok ważnych bóstw, wymienianych już przez Rygwedę, pojawiły się nowe bóstwa, na pierwszy plan wybiły się bóstwa dotychczas marginalne.

Jadźńa (ofiara) nabrała jeszcze głębszego znaczenia filozoficznego, została rozbudowana, a rządzące nią reguły stały się niezwykle sztywne - religia była już wówczas silnie zrytualizowana.

Rozwijana była także idea brahmana i atmana oraz tożsamości obu pojęć. Podkreślało się wagę podziału życia jednostki na cztery etapy - aśrama oraz podziału społecznego na sztywno określone warstwy - warny, którym przepisane były z góry obowiązki i pozycja.

W czterech etapach życia należało osiągnąć cztery cele życia (w hierarchii od najmniej ważnego do najważniejszego): kama - przyjemności fizyczne i zmysłowe, uczono tego z Kamasutra (Traktat o miłowaniu) autorstwa Watsjajana Mallanaga; artha - dobro materialne, rozwój ekonomiczny, uczono tego z Arthasastra (Traktat o dobrobycie) autorstwa Kautiljia; dharma - prawość, religia, przestrzeganie praw moralnych, obyczajowych i obowiązków, uczono tego z Manusmryti (Traktat o zacności); moksza - wyzwolenie - cel najważniejszy.

W braminizmie pojawiły się m.in.: idea prawa karmy, sansara oraz moksza, a także podział na cztery sposoby osiągnięcia moksza: dźńana-joga - ścieżka wiedzy, poznania; karma-joga - ścieżka bezinteresownej pracy i działania; bhakti-joga - ścieżka miłości i oddania; radża-joga - ścieżka skupienia, kontemplacji.

Zwątpienie w coraz bardziej wyrafinowane religijno-filozoficznie spekulacje braminizmu, niezrozumiałe dla ogółu, przywiązanie do usztywnionych i niezwykle rozbudowanych reguł rządzących ofiarą oraz bunt wobec dominacji braminów zaowocował w VI w.p.n.e. wyłonieniem się nowych ruchów religijnych w Indiach, m.in. buddyzmu i dźinizmu.

Hinduizm

Hinduizm to określenie zbiorcze na grupę wierzeń religijnych, wyznawanych głównie na Półwyspie Indyjskim. Rozmaite odłamy hinduizmu wyznaje prawie miliard ludzi, z których około 910 mln mieszka w Indiach i Nepalu (łącznie). Inne państwa ze znacznym odsetkiem hinduistów to: Bangladesz, Sri Lanka, Pakistan, Indonezja, Singapur, Gujana, Surinam, Fidżi, Mauritius, Trynidad i Tobago, Republika Południowej Afryki. W związku z tym hinduizm, traktowany zbiorczo, jest trzecią pod względem liczby wyznawców religią świata.

Z reguły za symbol religii hinduistycznej uważa się znak Om, czasami swastykę hinduistyczną.

Om to dźwięk pierwotny, występujący w Wedach, znany także jako pranawa, akszara i omkara. To najświętsza sylaba hinduizmu, bidźa (sylaba - nasienie), postrzegana jako dźwięk powstania wszechświata. Om jest najważniejszą mantrą, pierwotnym hymnem. Ta transcendentalna wibracja jest uważana za identyczną z osobą absolutnego Wisznu. Na niej opierają się wszystkie hymny wedyjskie. Z reguły wymawia się ją samą. Za świętą uznawana jest także w buddyzmie tybetańskim.

Swastyka to znak zazwyczaj w kształcie równoramiennego krzyża, o ramionach zagiętych pod kątem prostym. Nazwa pochodzi z sanskrytu i oznacza "przynoszący szczęście" (swasti - powodzenie, pomyślność, od su - dobry i asti - jest, -ka - sufiks rzeczownikowy). Obecnie w krajach Europy i obu Ameryk symbol ten kojarzony jest prawie wyłącznie z nazizmem, natomiast w Azji jest powszechnie stosowanym symbolem szczęścia i pomyślności.

Swastyka może mieć ramiona zgięte w prawo albo w lewo. Forma z ramionami skierowanymi w prawo, naśladująca kształtem ramion ruch Słońca, widzianego z półkuli północnej Ziemi, kojarzona jest najczęściej z kultami solarnymi, jako symbol ognia i Słońca (krąg promieni). Jest talizmanem przynoszącym szczęście. Bywała symbolem bogiń, a więc płodności. Swastyka z ramionami skierowanymi w lewo, nazywana sauvastika, jest znakiem nocy i magii, emblematem straszliwej bogini Kali.

Na skutek zaanektowania symbolu swastyki przez III Rzeszę symbol ten czasami błędnie uważa się za znak germański. Swastyka występuje jednak na całym świecie (poza Australią) od pradawnych czasów. Jedno z najstarszych malowideł z motywem swastyki pochodzi z paleolitu, ma więc około 10 tys. lat. Swastykę odkrywano w znaleziskach z późnego neolitu na Bliskim Wschodzie, w późniejszych w Babilonie i u Hetytów. W epoce brązu znana była już w Troi, Mykenach, Skandynawii, później w Grecji, Italii, Chinach, Japonii. Znak ten odkryto również na palestyńskich synagogach sprzed 2 tys. lat.

W hinduizmie swastyka jest często stosowanym znakiem, uznawanym za symbol Ganeśi, ku któremu kierowana jest początkowa mantra lub recytacja w większości praktyk religijnych hindusów. W nowożytnym hinduizmie znak swastyki pojawia się na pierwszej karcie ksiąg. Jest symbolem religijnym w dźinizmie i buddyzmie, a także w tybetańskiej tradycji bon.

Etymologia

Perski termin Hindu pochodzi od sanskryckiego słowa Sindhu oznaczającego rzekę Indus i wykorzystany był przez perskich geografów do określania ludów mieszkających za tą rzeką. Terminy Hindu i Hindoo wykorzystane były przez Brytyjczyków pod koniec XVIII w. w odniesieniu do mieszkańców Hindustanu. Wkrótce określenie Hindu zaczęło się odnosić do każdego Indusa - w sensie: mieszkańca Indii - wyznania innego niż islam, chrześcijaństwo, dźinizm i sikhizm. Około 1830r. Brytyjczycy, przez dołączenie do słowa Hindu przyrostka ism, utworzyli używaną dziś nazwę hinduizm. W pierwszej połowie XIX w. rozpowszechnił się on w Europie dla przeciwstawienia innym religiom indyjskim - buddyzmowi i dźinizmowi.

Wśród religioznawców nie ma zgody co do definicji hinduizmu, część sądzi nawet, że odpowiedź taka nie jest możliwa. Rozbieżność panuje także co do poglądu o czas powstania hinduizmu. Jeden z najbardziej rozpowszechnionych poglądów głosi, że słowa "hinduizm" należy używać w odniesieniu do całego okresu od dynastii Guptów (około IV w.) włącznie, dla okresów dawniejszych rezerwując takie terminy jak "wedyzm" i "braminizm". Niektórzy wolą jednak ujmować hinduizm jako całościowy proces, sięgający aż do cywilizacji doliny Indusu, w pewien sposób religię odwieczną, pierwotną i rdzenną dla Indii. Eugeniusz Słuszkiewicz w Pradziejach i religiach Indii (1980) podaje określenie, które uznaje za klasyczne: L. de la Valleé Pouisne nazwał hinduizm "cette colluvies religionum" - spływaniem różnych elementów religijnych do wspólnego koryta.

Dawniej hinduizm badano głównie jako strukturę opozycyjną do uniwersalistycznych religii Indii - buddyzmu czy islamu, zwracając uwagę głównie na to, że nie ma on jednolitej struktury organizacyjnej i formy kultu, a doktryny są zmienne i płynne, nie ma rozbudowanych, uniwersalnych instytucji. Obecnie zwraca się jednak uwagę na to, że obraz akcentujący wyłącznie te czynniki nie jest pełny i w dużej mierze wywodzi się ze światopoglądu angielskich kolonizatorów, którzy uważali, że umysłowość indyjska nie jest zdolna do tworzenia jakiejś własnej, osobnej i trwałej organizacji społecznej. Skutkiem tego stanu rzeczy jest także to, że niewspółmiernie rozwinięte są badania nad tradycją aryjską i bramińską, w tym tradycją wedyjską, bramińsko - teologiczną i filozoficzną, w dziejach hinduizmu, podczas gdy badania nad elementami tubylczymi i współczesnymi ciągle pozostają w pewnej mierze zaniedbane. Istnieją wciąż także duże luki w badaniach nad hinduizmem na południu Indii.

Określenie sanathana dharma (odwieczna zasada), używane przez samych hindusów, nie pokrywa się dokładnie z tym, co rozumie się przez hinduizm na Zachodzie. Odnosi się ono bardziej do porządku religijno - społecznego, spajającego wszystkie różnorodne nurty hinduizmu, niż do wszystkich aspektów religii takiej, jak ujmują ją zachodni religioznawcy. Określenia "wielka tradycja" czy "odwieczny ład" przeciwstawiają się więc w pewien sposób wszystkiemu, co w hinduizmie lokalne, historyczne, przejściowe, a podkreślają to, co w nim wspólne i to w odniesieniu do aspektu kosmologicznego, wszechświata i wieczności. Reprezentantami tego ładu są w Indiach bramini, a także wędrowni asceci, którzy rozpropagowali w Indiach to, co jest w nich pomimo różnorodności tego kraju jednolite - z tego aspektu ich działalności, realizującego się także w ich działalności historycznej, wywodzi się ich wyróżniona pozycja społeczna. Czynnikiem jednoczącym Indie była i w pewnej mierze pozostaje nadal także tradycja sanskrytu i literatury wedyjsko - sanskryckiej, cała kultura sanskrycka, której nosicielami byli również bramini. Pomimo wielkich różnic między regionami Indii, wyraźnych zwłaszcza w hinduizmie ludowym i w niższych warnach, jedność propagowana przez braminów umożliwia wyznawcom hinduizmu w miarę swobodne uczestnictwo w różnych formach kultu, sztuki religijnej i w różnych zasadach teologicznych ponad podziałami etnicznymi, językowymi a nawet kastowymi. Mimo tej wiążącej funkcji "wielkiej tradycji" rzeczywista różnorodność wewnętrzna hinduizmu nie może być jednak negowana, istnieje więc tendencja, by w badaniach religioznawczych koncentrować się na konkretnych wspólnotach religijnych (sampradaja), ale nie w oderwaniu, tylko w ich relacjach do dharmy. Samrapadaja jest więc pewnym łańcuchem przekazywania "Wielkiej Tradycji", stąd w hinduizmie duża rola guru, głównego nośnika tego łańcucha.

Sampradaja (również parampara) to w hinduizmie linia religijnego przekazu oraz sukcesja ("łańcuch") nauczycieli i uczniów, ustanowiona w celu przekazywania tradycji sanathana dharma. Uczeń staje się członkiem sampradaja poprzez przyjęcie od guru święceń inicjacyjnych diksza.

Każdy z dużych nurtów hinduizmu posiada kilka, działających w jej ramach, głównych sampradaja. Zwykle różnią się one między sobą szczegółami związanymi z liturgią i teologią, ale też np. ubiorem, w tym rodzajem tilaka.

Hinduizm ludowy to forma religijności polegająca na przywiązywaniu głównej wagi do praktyk religijnych, a nie do koncepcji filozoficznych. Określenie to pojawiło się wśród zachodnich religioznawców na przełomie XIX i XX w. dla odróżnienia od popularyzowanych w tym czasie na zachodzie nurtów hinduizmu. Jest on zwykle kojarzony z religijnością typu bhakti.

Historia

Hinduizm jest religią bez jednego głównego założyciela. Rozpoczął się razem z rozkwitem kultury Ariów w Indiach. Wówczas powstała Rygweda - najstarsza święta księga hinduizmu. Z czasem do kanonu świętych pism tej wiary dołączyły pozostałe Wedy oraz wiele innych tekstów religijnych. Hinduizm jako religia powstał właśnie z Wed.

Gdy powstawał hinduizm, na sam przód panteonu wysunięto Wisznu i Śiwę, a dawniejsze bóstwa wedyjskie - Agni, Indra, Waruna, a także Brahma - spadły albo do roli bóstw pomniejszych lub całkowicie zanikły. Hinduiści byli w zasadzie podzieleni na wisznuitów, czczących Wisznu i jego awatary oraz śiwaitów, czczących Śiwę. Członkowie każdego z tych odłamów uważali ich bóstwo za boga jedynego, zatem hinduizm był monoteistyczny.

W VI w.p.n.e. od hinduizmu zaczęły się wyodrębniać: buddyzm (założony przez Buddę) i dźinizm (założony przez Mahawirę), a także adźiwikowie (system religijny i filozoficzny wyznający skrajny ascetyzm, determinizm i swoisty ateizm). Z początku miały one zasięg wyłącznie lokalny, jednak wkrótce rozpowszechniły się na inne obszary, a nawet w przypadku buddyzmu na całe Indie.

Jako że dotychczas hinduizm był główną, największą religią Indii, duża zmiana nastąpiła za panowania króla Aśoki, żyjącego w III w.p.n.e., rządzącego dużą częścią subkontynentu indyjskiego, jedynego władcy, który zdołał zjednoczyć Indie w granicach porównywalnych do współczesnych. Około 250r.p.n.e. Aśoka przeszedł na buddyzm, stał się jego gorliwym wyznawcą i sprawił, że stał się oficjalną religią jego państwa.

W I w.p.n.e. zaczął w Indiach kształtować się ruch bhakti - powstały sampradaja bhagawatów (wisznuickie) i paśupatów (śiwaickie), jednak z początku bardziej polegał na czci niż na miłości i oddaniu, dopiero później zaczął powstawać aspekt miłości i związku emocjonalnego z czczonym bóstwem.

Na przełomie I i II w.p.n.e., za sprawą misjonarzy, hinduizm dotarł w dolinę Mekongu, a z czasem rozprzestrzenił się na północ wśród historycznych ludów dzisiejszego Wietnamu, pozostając podobnym do indyjskiego. Najważniejsze były kulty Brahmy, Wisznu i Śiwy, z tym że temu pierwszemu szybko przestano oddawać cześć i wznosić świątynie, podobnie jak w Indiach.

Sytuacja odmieniła się w 320r., gdy Indiami zaczęła rządzić dynastia Guptów. Za ich sprawą hinduizm znowu stał się głównym wyznaniem Indii. Nie oznacza to jednak wcale, że wcześniej, od czasów panowania Aśoki, gdy Indie były buddyjskie, hinduizm przestał istnieć czy osłabł. Wręcz przeciwnie, rozwijał się. Kwitła wówczas literatura oraz utrzymywały się praktyki religijne i filozofia hinduistyczna.

W drugiej połowie pierwszego milenium ery chrześcijańskiej rozpoczęła się "kontrreformacja" hinduizmu. Istotną w niej rolę mieli ortodoksyjni filozofowie, tacy jak na przykład monistyczny Adi Śankara, żyjący prawdopodobnie w VIII w. indyjski mędrzec, myśliciel i reformator tradycji wedyjskiej oraz bramińskiej, założyciel największej i najbardziej wpływowej szkoły filozofii indyjskiej - adwajtawedanty. Za sprawą tych filozofów hinduizm znowu rozpowszechnił się w Indiach, a buddyzm i dźinizm zaniknęły prawie w całości.

Pod koniec pierwszego i na początku drugiego milenium rozwijały się mniej ortodoksyjne ruchy religijne - mianowicie ruch bhakti. Bhakti było charakterystyczne np. dla Ramanudźy (największy święty wisznuickiej tradycji Śri sampradai), co bardzo wpłynęło na wisznuizm. Mimo, iż istniało już od dawna - bhakti pojawia się w pierwszym hymnie Rygwedy - w średniowieczu otrzymało podbudowę filozoficzną i nastąpił jego prawdziwy rozwój. Udział w nim miało także dwunastu alwarów (dwunastu tamilskich średniowiecznych poetów i świętych wisznuickich) i sześćdziesięciu trzech najanmarów (śiwaickich) - wędrownych świętych, układających pieśni dewocyjne odpowiednio do Wisznu i Śiwy. Od XIII do XV w. nastąpił w całych Indiach rozwój literatury dewocyjnej, pisanej nie w sanskrycie, lecz w językach lokalnych.

Popularność zaczął zdobywać także śaktyzm, polegający na kulcie Dewi, którego szczyt przypadł na średniowiecze, razem z rozwojem tantryzmu. Zaczął jednak później tracić popularność na rzecz wisznuizmu.

W okresie średniowiecznym zaczął się również upowszechniać kult Ramy - siódmego awatary Wisznu.

Pod koniec średniowiecza hinduizm nieco ucierpiał, co było spowodowane najazdami na Indie ze strony muzułmańskich władców. Niektórzy z nich, np. Aurangzeb, siłą nawracali hinduistów na islam, a inni, np. Akbar, nie ingerowali w sprawy religijne poddanych, a nawet starali się o dialog międzyreligijny. Jednak hinduiści mieli status dhimmi. Przybycie islamu spowodowało z drugiej strony liczne konflikty społeczne na tle religijnym. Zaczęły się także pojawiać wewnątrz hinduizmu nurty synkretyczne, łączące hinduizm i islam.

W XVI w. od hinduizmu wyodrębnił się sikhizm, jednak nie zachwiał jego pozycji, ograniczył się do rejonu Pendżabu, gdzie dziś żyje większość sikhów.

W późnym okresie nowożytnym i w XIX w., mimo inwazji brytyjskiej na Indie, wpływ myśli i religii europejskich na hinduizm był marginalny. W XIX i XX w. myśl hinduistyczna zaczęła przechodzić zmiany. W XX w. za sprawą przywódców religijnych i ruchów hinduistycznych zaczęła zachodzić diaspora (rozproszenie) hinduistyczna i poza Azją jego wyznawcy zaczęli się rozprzestrzeniać na kraje Zachodu: do Europy, Ameryki i Afryki.

Odłamy

Istnieje bardzo wiele odłamów hinduistycznych, zawierających cechy wielu różnych poglądów filozoficznych, różniących się zarówno wierzeniami na temat boga, jak i praktykami. Ich wyznawców łączy przede wszystkim: szacunek dla świętych ksiąg - Wed; wiara w reinkarnację; wiara w prawo akcji i reakcji (karma); dążenie do wyzwolenia, różnie rozumianego przez poszczególne odłamy. Generalnie hinduizm uznaje, że każda wiara, która prowadzi do boga, jest dobra.

Liczba odłamów hinduistycznych jest ogromna - około 10 tys. Każdy z nich czci jednego konkretnego Dewę lub jedną Dewi czy jego/jej awatarę, uważając jego/ją za widzialny przejaw nieskończonego bezforemnego brahmana. Większość odłamów hinduizmu można sprowadzić do czterech nurtów: wisznuizm (w tym krysznaizm), śiwaizm, śaktyzm oraz smartyzm - odłam oparty ściśle na naukach Adi Śankary. Poza tymi kierunkami wyróżnia się także hinduizm reformowany i neohinduizm.

Wisznuici są czcicielami boga osobowego Wisznu. Charakterystyczne dla wisznuizmu jest bhakti, czyli oddanie bogu. Wśród wisznuitów liczną grupę stanowią krysznaici, czczący Krysznę. Wisznuizm podzielił się na cztery główne sampradaja: Śri sampradaja, Rudra sampradaja, Brahma sampradaja, Kumara sampradaja. Powstały też inne nurty wewnątrz tych sampradaja, stanowiące ich odnogi, traktowane czasem jako osobne nurty.

Śiwaici czczą boga Śiwę. Dla nich ważne są praktyki takie jak: joga, medytacja, asceza, a także różne rytuały. Wyróżnia się trzy rodzaje śiwaizmu: śiwaizm kaszmirski z wyraźnymi elementami monizmu, śiwaizm tamilski z silnymi wpływami bhaktyzmu oraz lingajaci - radykalne sampradaja, przykładające bardzo dużo wagi do postaci Śiwy jako lingamu.

Linga w najstarszych tekstach śiwaizmu obrazowana jest jako Hiranjagarbha (Pierwotne Kosmiczne Jajo, Złoty Zarodek, Złote Dziecię; forma zarodkowa stwórcy, embrion ukryty w wodach), z której powstaje cały wszechświat i wszystkie stworzenia. Lingam ma kształt pionowej, zaokrąglonej kolumny lub bryły o kształcie owalnym. Na ogół uważa się, że stanowi symbol nieskończoności boga. Kamienny hinduistyczny lingam to najczęściej obiekt kultu boga Śiwy - śiwalingam.

Dharapatra to w świątyniach śiwaickich naczynie z wodą posiadające otwór w dnie, zawieszone na lingamem. Woda, kapiąc nieustannie, symbolicznie "chłodzi" lingam, będący znakiem twórczej mocy Śiwy. W Ajurwedzie (system medycyny indyjskiej rozwinięty w starożytności) dharapatra oznacza podobne naczynie, z którego olej kapie na czoło pacjenta.

Śaktowie skupiają się na oddawaniu czci żeńskiemu aspektowi boga - twórczej energii śakti, personifikowanej pod postacią bogiń, małżonek bogów. Świętymi pismami śaktyzmu są Tantry. Charakterystyczne dla śaktyzmu jest uznanie dla kobiety.

Smartyści uznają sześć bóstw: Surja, Wisznu, Śiwa, śakti, Ganeśa i Skandę, traktując je jako sagunabrahman, uważając, że każdy może czcić ulubione bóśtwo. Smartyści przywiązują dużo wagi do osiągania moksza przez dźńana-jogę - ścieżkę zdobywania duchowej mądrości.

Inne odłamy o znacznie mniejszej skali to: ganapatia - czci Ganeśa, saura - czci Surję, kaumara - czci Skandę (Kumarana).

Hinduizm reformowany tworzą dwie organizacje powstałe w XIX w.

Neohinduizm pojawił się w XIX w. i rozwija się do dziś. Charakterystyczne dla niego jest przekonanie o równej świętości wszystkich religii, uznawanie ich doktryn za identyczne i pochodzące od tego samego boga, łączenie różnych hinduistycznych ścieżek duchowych, łączenie filozofii adwajtawedanty z bhaktyzmem, kładzenie nacisku na monoteizm, uważanie natury każdej istoty za boską, a także związek z jednym konkretnym przywódcą religijnym, co wcale nie oznacza konkurencji z innymi.

Etyka

Etyka hinduistyczna, nazywana dharma, wspólna dla wszystkich kultów hinduistycznych, opiera się na kilku fundamentalnych założeniach.

• Wszyscy są sobie równi - niezależnie od wyznania, rasy, państwa, wieku, płci czy inteligencji, są oni bowiem częścią boga. Z teorią nie zgadza się jednak praktyka, gdyż: system społeczny różnicuje prawa ludzi w zależności od ich pochodzenia; jedno z podstawowych praw człowieka, czyli prawo do życia nie przysługuje wdowom (z wyjątkiem najmłodszej żony zmarłego mężczyzny); w społeczeństwie hinduskim istnieje dość liczna grupa ludzi, określanych mianem "niedotykalni", którym tradycyjnie nie przysługują żadne prawa.
• Należy stosować się do zasady ahinsa, nakazującej poszanowanie wszelkiego życia, i nie krzywdzić żadnej istoty czynem, myślą ani słowem, nie licząc wyjątkowych przypadków, gdy to może być konieczne, aby obronić siebie lub kogoś innego.
• Boga można czcić pod dowolną formą i imieniem.
• Każdą istotę zamieszkuje bóg.
• Należy spełniać swój obowiązek społeczny i religijny.

Etyka ta obejmuje swym zasięgiem nie tylko ludzi, ale także wszelkie istoty żywe. Jej podstawą są wartości takie jak miłość, współczucie i spokój, a także pokonanie pragnień i przywiązań, oddanie bogu (bhakti). Wspólny dla wszystkich hinduistów jest też szacunek dla "świętych" krów.

Wpływ na inne religie

Od czasów swoich początków hinduizm silnie oddziaływał na sąsiednie i wywodzące się z niego religie. Wpływy te miały zwykle charakter wzajemnych oddziaływań. Z terenów geograficznych zdominowanych przez hindusów wywodzą się buddyzm, dźinizm, adźiwikowie, sikhizm i kilka innych religii, które z różnych względów nie są uznawane za wyznania w pełni hinduistyczne.

Pierwsze dwie założone były przez hinduistów i mają wiele wspólnych elementów z hinduizmem: wiara w karmę, reinkarnację, dążenie do wyzwolenia oraz podobną etykę, jednak nie identyczną. Zdarzało się nawet, że uważane były za odłamy hinduizmu. Nie bazują jednak na Wedach ani na innych świętych pismach hinduizmu, co sprawia, że nie mogą być kultami hinduistycznymi. Dodatkowo uznają innych świętych oraz nie występują w nich hinduistyczne Dewy. Adźiwikowie natomiast odłączyli się od dźinizmu w pierwszych latach tejże religii, jeszcze za życia jej założyciela - Mahawiry i głoszą fatalizm sądząc, że każda dusza i tak osiągnie oświecenie niezależnie od czynów, co jest sprzeczne z nauką hinduizmu oraz dźinizmu.

Sikhizm również założony był przez hinduistę - Nanaka oraz zawiera liczne elementy hinduizmu: typowo wisznuickie bhakti, karmę, reinkarnację oraz wiarę, że świat to tylko maja. W dodatku święta księga wyznawców sikhizmu została spisana częściowo przez świętych hinduizmu. Podstawą sikhizmu jest jednak autorytet tejże księgi, a nie świętych pism hinduizmu, ponadto sikhowie uznają innych świętych i przywódców duchowych, czczą wyłącznie boga bezforemnego oraz nie oddają czci awatarom.

Wpływ hinduistyczny dostrzec można także w sufizmie. Część sufitów indyjskich inspirowała się duchową tradycją jogi. Charakterystyczne dla niektórych kierunków sufizmu indyjskiego było łączenie tradycji i religii hinduistycznej i muzułmańskiej.

Niektóre Dewy i Dewi hinduistyczne, np. Ganeśa, Saraswati, przedostały się poza Indie do rejonów takich jak Tybet, Chiny, Azja Południowo-Wschodnia, Indonezja, a nawet Japonia i pojawiły się, choć w nieco zmienionej formie, w religiach tamtejszych narodów.

Święta księga zaratusztrianizmu - Zend Awesta - wywodzi się z tego samego rdzenia aryjskiego, co hymny wedyjskie i wykazuje do nich wiele podobieństw.

Hinduizm a filozofia indyjska

Filozofia indyjska, uprawiana na subkontynencie indyjskim oraz na obszarach, na których zaznaczyły się indyjskie wpływy kulturowe, powstała niezależnie od filozofii europejskiej i od filozofii chińskiej.

Historia filozofii indyjskiej rozpoczęła się wraz z rozkwitem kultury aryjskiej i spisaniem świętych ksiąg hinduizmu. Szkoły filozofii hinduistycznej istniały, według wierzeń hinduistów, od dawna, ich rozwój jednak nastąpił od VII i VI w.p.n.e. Wówczas powstały systemy nieortodoksyjne, opozycyjne wobec Wed. Konkurencja owych nurtów z hinduizmem doprowadziła do rozkwitu szkół ortodoksyjnych, w których refleksja filozoficzna koncentrowała się wokół komentowania tekstu klasycznego, autorstwa założyciela szkoły oraz dysput z przedstawicielami innych nurtów myśli. Około VIII w., głównie za sprawą Adi Śankary i Kumarili, buddyzm w Indiach zanikł prawie w całości, a inne systemy nieortodoksyjne znacznie podupadły. Powstrzymany został rozpad hinduizmu, powodowany częściowo przez filozofię nieortodoksyjną, a dominującym nurtem stała się wedanta. W średniowieczu rozwijała się bujnie wedanta i powstały w jej obrębie liczne nurty, komentujące święte teksty tego systemu. Współczesna filozofia indyjska również jest przeważnie wedantyjska.

Od czasów starożytnych filozofia o silnych wpływach indyjskich była też rozwijana w Tybecie, Indonezji, Malajach, Sri Lance, Birmie i innych państwach Półwyspu Indochińskiego. Od chwili przybycia do Chin pierwszych buddyjskich misjonarzy, tj. około II w.p.n.e., indyjskie koncepcje filozoficzne, głównie buddyjskie, wpływały na życie umysłowe Państwa Środka, a za jego pośrednictwem także na Koreę i Japonię. Od końca XVIII w. myśl indyjska zaczęła oddziaływać na Zachód.

Pojęcie filozofii w hinduizmie (darśana) jest ściśle związane z tą religią. Jest ona początkiem wywodów filozoficznych, współtworzy metody filozoficzne. Cel filozofii jest również religijny - zdobycie wiedzy (widji) o świecie oraz poznanie sposobu na wyzwolenie się z kręgu sansara. Punktem wyjścia większości kierunków filozoficznych hinduizmu jest rytuał i ofiara, mające swój początek jeszcze w Wedach. Rytuał jest odbiciem boskiego świata i jego porządku na ziemi, a jego dokładne zrozumienie, zarówno na podłożu dosłownym, jak i alegorycznym, jest drogą do zrozumienia i wyzwolenia.

Generalnie wyróżnia się dziewięć szkół filozofii indyjskiej - sześć ortodoksyjnych, czyli hinduistycznych (astika): wedanta, mimansa, sankhja, joga, njaja i wajsieszika oraz trzy nieortodoksyjne (nastika): lokajata, buddyzm i dźinizm, podział ten nie obejmuje jednak niektórych szkół ani nurtów.

Buddyzm

Buddyzm, nazywany też Buddha Dharma lub Buddha Sasana (Nauka Przebudzonego), to system filozoficzny i religijny, zaliczany do religii dharmicznych oraz do religii nieteistycznych. Słowo "buddyzm" zostało stworzone przez zachodnich uczonych stosunkowo niedawno. Wcześniej na Wschodzie używane były nazwy dharma, sasana lub buddhasasana.

Założycielem i twórcą podstawowych założeń buddyzmu był żyjący od około 560 do 480r.p.n.e. Siddhartha Gautama, który urodził się w rodzinie panującej nad niewielkim królestwem Siakjów w północnych Indiach. W wieku 28 lat, żyjący dotąd w luksusie książę opuścił dom i chcąc znaleźć ucieczkę od cierpienia oddawał się przez sześć lat różnym dostępnym praktykom medytacyjnym oraz skrajnej ascezie. Po porzuceniu ascezy i zastosowaniu medytacji, polegającej na obserwacji ciała i umysłu, Siddhartha spostrzegł "Cztery Szlachetne Prawdy", które stały się rdzeniem jego nauk przez resztę życia. Owe "Prawdy" są jednym z podstawowych elementów doktrynalnych, łączących wszelkie szkoły buddyjskie.

Siddhartha określa się różnymi imionami: Gautama - imię po macosze; Siddhartha - ten, który osiągnął cel - sam sobie je nadał; Budda - od słowa bodhi; Siakjamuni - najwyższy mędrzec - asceta (muni), bądź mędrzec - asceta z rodu Siakjów; Mahapurusza - Wielka Istota; Tathagata - ten, który urzeczywistnił drogę do wyzwolenia.

Twórcę fundamentalnego przekazu w naukach buddyjskich tradycyjnie określa się mianem "budda" ("przebudzony"). Odwołując się do etymologii tego słowa w sanskrycie można powiedzieć, że budda to istota, która dzięki praktyce moralności, skupienia i rozwojowi mądrości ujrzała prawdziwą naturę zjawisk, czyli nietrwałość, dyskomfort związany ze zmianą i brak niezmiennego "ja". To doświadczenie zwane jest bodhi (sanskryt: "przebudzenie", częściej zwane "oświeceniem"), które na zawsze uwalnia od cierpienia cyklu narodzin i śmierci. Istota, która przebudziła się ze "snu ignorancji" dzięki odkryciu prawdziwej natury rzeczywistości, zwana jest buddą. W tym rozumieniu, w świetle nauk buddyjskich, uważa się, że buddów było wielu oraz że jeszcze wiele istot doświadczy oświecenia.

Słowo "Budda" pisane wielką literą oznacza Siddhartha Gautama - twórcę buddyzmu, natomiast "budda" pisane małą literą oznacza jakiegokolwiek innego "przebudzonego".

Bodhi jest określeniem użytym przez Buddę w celu nazwania swojego własnego wewnętrznego doświadczenia. Słowo bodhi najczęściej jest tłumaczone jako "oświecenie", jednak bardziej precyzyjnymi określeniami będą tu: "zrozumienie" lub "przebudzenie", czyli przebudzenie ze snu wcześniejszej ignorancji i doświadczenie "Trzech Cech Istnienia". "Trzy Cechy Istnienia" to: nietrwałość, bolesność i brak niezmiennego "ja". Buddyści wierzą, że po osiągnięciu stanu bodhi istota uwalnia się z sansara, czyli nieustannego cyklu narodzin i śmierci. Tym samym "przebudzenie" oznaczałoby tu uwolnienie się od cierpienia, którego nie należy w tym kontekście utożsamiać z bólem.

Do osiągnięcia bodhi prowadzi rozwinięcie pełnej doskonałości, umiejętne stosowanie trzydziestu siedmiu czynników wyzwolenia, zwanych "Skrzydłami ku Oświeceniu". Składają się na nie: cztery podstawy uważności, cztery rodzaje właściwego wysiłku, cztery podstawy sukcesu, pięć duchowych zdolności, pięć duchowych mocy, siedem czynników "przebudzenia", "Ośmiostopniowa Szlachetna Ścieżka". W momencie "przebudzenia" wszelka żądza, ułuda, ignorancja, pragnienie i fałszywa wiara w "ja" - znikają.

Wszystkie tradycje buddyjskie uznają istnienie trzech rodzajów "przebudzenia": Samo W Pełni Przebudzenie - inne nazwy to Budda Powszechny lub Doskonałe Samoprzebudzenie; Przebudzenie Ucznia - Przebudzenie Przez Słuchanie; Milczące Przebudzenie, zwane też Osobistym Oświeceniem.

Wraz z osiągnięciem stanu bodhi Budda osiągnął trzy rodzaje wiedzy: wiedzę dotyczącą swoich poprzednich żywotów, wiedzę dotyczącą prawa karmy, wiedzę dotyczącą "Czterech Szlachetnych Prawd".

Ta sama wiedza staje się dostępna również w pozostałych rodzajach "przebudzenia", dlatego są one tym samym "przebudzeniem", co "przebudzenie" Buddy Powszechnego.

Trzy rodzaje "przebudzenia" dotyczą tego samego doświadczenia wewnętrznego, różnią się od siebie jedynie możliwością tworzenia przekazu i - tym samym - formułowania nauki, czyli sposobu, dzięki któremu inne istoty mogą same osiągnąć "przebudzenie".

Bodhisattwa (sanskryt: "przebudzone dobro") to w buddyzmie tradycji mahajana istota, która przez systematyczne ćwiczenie wyzwalających działań dąży do stanu buddy, kierując się altruistyczną motywacją przynoszenia pożytku innym.

Budda nie zostawił po sobie żadnych bezpośrednich przekazów. Całą wiedzę przekazał swoim uczniom, którzy po jego śmierci spisali je. Historia buddyzmu opiera się także na przekazie ustnym. Po śmierci Buddy, w ciągu pięciu wieków, nauki te rozprzestrzeniły się z subkontynentu indyjskiego na centralną, południowo - wschodnią i wschodnią Azję, aby współcześnie dotrzeć również na Zachód. Buddyzm od początku swojego istnienia był systemem o bardzo luźnej strukturze, zarówno od strony organizacyjnej, jak i doktrynalnej. W trakcie rozwoju historycznego powstały liczne jego odmiany i szkoły, które zazwyczaj nawzajem się tolerowały, a nawet wspierały. Współcześnie buddyzm dzieli się na trzy tradycje: therawada, mahajana i wadźrajana, przy czym ta ostatnia jest częścią mahajany. Rdzeń nauk buddyjskich, do których zalicza się "Cztery Szlachetne Prawdy", "Szlachetną Ośmiostopniową Ścieżkę", "Trzy Cechy Istnienia", dwanaście ogniw współzależnego powstawania są wspólne dla wszystkich szkół. Różnice filozoficzne i rozdział na rozmaite tradycje tłumaczony jest tym, że Budda udzielał nauk o różnym stopniu złożoności i charakterze, przeznaczonych dla różnych odbiorców.

Podstawowe założenia buddyzmu wyłożone są w "Czterech Szlachetnych Prawdach", sformułowanych przez Buddę podczas pierwszego kazania w Sarnath. "Cztery Szlachetne Prawdy" są akceptowane bez zastrzeżeń przez wszystkie tradycje buddyjskie. Są to:

• Pierwsza Szlachetna Prawda o Cierpieniu - pięć skupisk istnienia związanych z przywiązaniem jest cierpieniem;
• Druga Szlachetna Prawda o Przyczynie Cierpienia - przyczyną cierpienia jest pragnienie;
• Trzecia Szlachetna Prawda o Ustaniu Cierpienia - ustanie cierpienia to całkowite zaniknięcie i ustanie, wyrzeczenie się, zaniechanie, wyzwolenie, puszczenie pragnienia;
• Czwarta Szlachetna Prawda o Ścieżce Prowadzącej do Ustania Cierpienia - drogą do ustania cierpienia jest "Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka".

Dalsze nauki są wyprowadzane od "Czterech Szlachetnych Prawd", stanowią ich analizę i rozwinięcie.

"Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka" jest ścieżką praktyki, na którą składają się:

• właściwy pogląd - poznanie "Czterech Szlachetnych Prawd";
• właściwe postanowienie - postanowienie wyrzeczenia się złej woli i odstąpienie od wyrządzania wszelkiej krzywdy;
• właściwe słowo - powstrzymanie się od kłamstwa, od mowy powodującej nieporozumienia między ludźmi ("dzielącej" mowy), mowy obelżywej, "pustego" gadania;
• właściwy czyn - powstrzymanie się od zabijania, od kradzieży, od nieskromności;
• właściwe zarobkowanie - powstrzymywanie się od zarobkowania przynoszącego szkodę innym istotom, takiego jak: handel bronią, żywymi istotami, odurzającymi napojami, trucizną, od rybołówstwa, rzeźnictwa, wojskowości, przepowiadania przyszłości, wykorzystywania, oszustwa, fałszu, zdrady itp.;
• właściwy wysiłek - intencje i wysiłek, które nie pozwalają na powstawanie złych właściwości mentalnych, a pozwalają na powstanie dobrych;
• właściwa uważność - zachowanie uważności we wszystkim, co się przedsięwzięło;
• właściwa medytacja - dążenie do osiągania stanów, w których znika "ego".

Przestrzeganie zaleceń i wskazań, zebranych w ośmiu regułach, ma prowadzić do całkowitego ustania cierpienia i w konsekwencji ostatecznego przejścia "przebudzonej" istoty z sansara do nirwana. "Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka" wynika z Czwartej Szlachetnej Prawdy. Budda głosił naukę, że dzięki cnocie, wiedzy i skupieniu można osiągnąć doskonałość - "przebudzenie" - a "Cztery Szlachetne Prawdy" i "Ośmiostopniowa Ścieżka" wyznaczają drogę, która wiedzie do osiągnięcia tego celu.

"Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka" jest przez niektóre szkoły / tradycje buddyjskie postrzegana jako poszczególne stopnie rozwoju, przez które musi przejść praktykujący. W myśl tego poglądu, poznanie i realizacja jednego stopnia prowadzi konsekwentnie do następnego. Istnieje również pogląd przeciwstawny, który zaleca, by rozwijać wszystkie stopnie równolegle.

"Szlachetną Ośmiostopniową Ścieżkę" dzieli się bardzo często na trzy "grupy" reguł, które współtworzą i dookreślają główne cnoty: mądrość, moralność i skupienie.

"Przebudzenie" Buddy było tożsame z wyzwoleniem od cierpienia i osiągnięciem pełnego wglądu w naturę rzeczywistości. Powszechnie akceptowana pośród szkół i tradycji buddyjskich nauka o zależności powstawania mówi o uwarunkowanym powstawaniu i wstrzymywaniu cierpienia (duhkha). Dla istot żyjących, pozbawionych właściwego zrozumienia, a przez to pogrążonych w niewiedzy, proces ten sprowadza się do podlegania ciągłej wędrówce w cyklu narodzin oraz starzenia się i śmierci. Buddyści uważają, iż istoty posiadające "wgląd w to, jakie rzeczy są", przez brak zauroczenia i pożądania doznają wyzwolenia z owego cyklu, wstrzymując tym samym cierpienie i osiągając nirwana.

Według buddyzmu ponowne narodziny mogą nastąpić w jednej z sześciu krain ponownych narodzin. Są to krainy: bogów, tytanów, ludzi, zwierząt, głodnych duchów, piekło. Pierwsze trzy krainy są krainami szczęśliwych narodzin, podczas gdy trzy ostatnie - nieszczęśliwych. Krainy te są tradycyjnie przedstawiane na kole życia. Szczęśliwe krainy znajdują się w górnej połowie, a nieszczęśliwe w dolnej. Chociaż istnieje wiele światów wyższych od świata ludzi, narodziny w tym ostatnim są najbardziej pożądane, gdyż tylko w nim możliwe jest osiągnięcie "oświecenia". Doktryna sześciu światów jest albo interpretowana dosłownie, albo jako przenośne określenia stanów ludzkiego umysłu.

Zgodnie z wierzeniami buddyzmu po śmierci następuje rozpad człowieka na pięć skandha (skupisk). Buddyści przyjmują, że nie ma nic niezmiennego, co mogłoby przechodzić do następnego życia. Nie ma żadnego wiecznego osobowego "ja", "duszy", atmana. Karma z poprzedniego życia może jednak mieć wpływ na następne, zgodnie z prawem przyczyny i skutku. To jak gra w bilard - biała bila trafia w kolejną, popychając ją do przodu. Kolejna bila jest różna od poprzedniej, ale przeszła na nią jej energia. Podobnie kolejne życie jest różne od poprzedniego, ale ma na nie wpływ poprzednia karma. Strumień świadomości, niosący w sobie karmiczne nasiona z poprzednich żywotów manifestuje się w kolejnym ciele, którego kształt i miejsce odrodzenia zależne jest od tychże nasion karmicznych. Gdy znika niewiedza - wiara w trwałe i niezmienne osobowe "ja", znikają także karmiczne przyczyny odradzania się.

W większości szkół buddyjskich tradycyjnie pierwszym krokiem, jaki osoba chcąca zostać buddyst(k)ą powinna wykonać, jest przyjęcie schronienia w "Trzech Klejnotach", co jest podstawą praktyki. Tymi klejnotami są: Budda - odnosi się to zarówno do postaci historycznej, jak i (przede wszystkim) do ideału buddy; dharma - nauki Buddy, prowadzące do ustania cierpienia; sangha - w tradycyjnym rozumieniu zgromadzenie mnichów i mniszek, stojące na straży nauk Buddy i dające przykłady na ich prawdziwość, w szerokim ujęciu są to wszyscy praktykujący dharma.

Głównym celem buddystów jest transformacja swojego umysłu, a medytacja jest głównym środkiem ku temu celowi. Ma ona dać wgląd w działanie umysłu i możliwość rozwoju koncentracji, jasności umysłu i pozytywnych uczuć. Medytacja ma na celu uzyskanie wglądu w naturę świata i dostrzeżenie pustości wszelkich zjawisk i braku własnego "ja", dzięki czemu możliwe jest wyzbycie się pragnień i przywiązań. Jest określana jako "bezwysiłkowe pozostawanie w tym, co jest".

Waga medytacji dla buddyzmu wynika z przekonania, iż Budda głosił, że wyzwolenia należy poszukiwać wewnątrz siebie oraz że sam poprzez medytację osiągnął "oświecenie". Medytacja jest ostatnim z trzech elementów "Szlachetnej Ośmiostopniowej Ścieżki", obejmującym trzy ostatnie punkty. Wszelkie wizje pojawiające się podczas głębokiej medytacji nie są jej celem, a jedynie skutkiem ubocznym i mogą być traktowane jako przeszkoda.

Dwa główne rodzaje medytacji w buddyzmie to samatha (medytacja spokoju) i vipassana (medytacja wglądu).

Dźinizm

Dźinizm powstał około VI w.p.n.e. w reakcji na silnie zrytualizowany braminizm. Wyraz sanskrycki dźina posiada znaczenia "zwycięzca", "pogromca".

Za twórcę tej religii uważany jest Parśwa, żyjący w VIII w.p.n.e., znacząco zreformował ją jednak Wardhamana Mahawira, pierwszy zaświadczony historycznie przywódca dźinijski, uważany powszechnie za założyciela dźinizmu, który stworzył zbiór zasad regulujących życie wyznawców, podkreślających ich wielki szacunek dla wszystkich istot żywych. Są to: ahinsa - powstrzymanie się od zadawania cierpienia wszelkim istotom żywym; satja - powstrzymanie się od kłamstwa; asteja - powstrzymanie się od kradzieży; brahmaćarja - powstrzymanie się od cudzołóstwa, w przypadku mnichów i mniszek - powstrzymanie się od wszelkich stosunków seksualnych; aparigraha - powstrzymanie się od posiadania własności zbędnych, w przypadku mnichów i mniszek - powstrzymanie się od posiadania wszelkiej własności.

Dźiniści wierzą w możliwość wyrwania się z kręgu sansara i osiągnięcia moksza. Droga do tego celu wiedzie poprzez "trzy klejnoty": należyte spojrzenie, należyte poznanie, należyte postępowanie, co osiąga się, przestrzegając pięciu wyżej wymienionych zasad.

Wyznawcy dźinizmu wierzą, że świat nigdy nie powstał ani nigdy się nie skończy. Przechodzi on przez cykle wznoszące lub opadające, składające się z czterech wieków. Wyższy, Urdhwaloka, to świat niebiański (loka), składający się z siedmiu niebios. Świat ziemski, Madhjaloka, to kraina potępiona, obejmująca siedem piekieł, piętrzących się jedno na drugim niczym połączone ze sobą parasole.

Współcześnie istnieją dwie główne gałęzie dźinizmu: digambarowie i śwetambarowie. Podział zaistniał prawdopodobnie już w czasach Mahawiry, gdyż śwetambarowie nie przyjęli wszystkich jego reform. Rozłam nasilił się w II w., jednak jeszcze do XI w. istniały wspólne świątynie obu odłamów.

W sanskrycie słowo digambar oznacza dosłownie "odzianego w sferę nieba", "odzianego w przestwór" i odnosi się do tego, iż digambarowie chodzili zupełnie nago. Obecnie używają ubrań, dawny zwyczaj pozostał tylko w obrębie niektórych klasztorów. Noszą przy sobie miotełkę oraz tykwę z wodą do mycia się. Pozycja kobiet jest gorsza niż w rywalizującej grupie, zaprzecza się możliwości osiągnięcia przez nie moksza, zanim nie narodzą się jako mężczyźni, nie mogą także zostać mniszkami. Digambarowie nie mają kanonu świętych pism, twierdzą iż kanon dźinijski zaginął.

Śwetambarowie - "odziani w biel" - w dawnych wiekach nosili białe, jednoczęściowe szaty, współcześnie trzyczęściowe. Mnisi noszą zestaw misek żebraczych, miotełkę, kij oraz derkę (koc) do spania. Część z nich nosi jeszcze przepaskę na usta, zapobiegającą przypadkowemu połknięciu owadów. Kobiety mogą zostawać mniszkami, ubierają się w białe sari. Śwetambarowie twierdzą, iż posiadają część kanonu dźinijskiego. Współcześnie większość dźinistów to śwetambarowie.

W XVIII w., w związku z wpływami hinduizmu na dźinizm, powstał nowy odłam, odrzucający kult wizerunków i głoszący potrzebę powrotu do pierwotnego dźinizmu. Członkowie tego odłamu zwani byli sthanakawasi, dhundhija lub bawis, a jego założycielem był Lumpaka (Lankasza), żyjący w XVI w. Powstała także grupa, zwana murtipudźaka, w której naśladuje się niektóre sposoby oddawania czci praktykowane przez hindusów oraz wyodrębnił się odłam terapanthi (Ścieżka Trzech) założony przez Bhikandźi, który starał się połączyć wszystkie dźinijskie nurty w jeden.

Zbiór religijnych ksiąg dźinizmu - Agama (Siddhanta) składa się z około 45 tekstów dotyczących doktryny, rytuału, biografii świętych oraz różnorodnych dziedzin wiedzy świeckiej. Każda ze szkół posiada własny kanon pism i komentarzy. W V w. na synodzie w Walabhi pod przewodnictwem śwetambarów ustalono nowy (większość starych pism zaginęła), ostateczny kanon pism dźinijskich. Najważniejsze to: Anga - zbiór dwunastu tekstów/części, wyjaśniających istotę doktryny za pomocą legend, wątków kosmologicznych i numerologicznych; Upanga - uzupełnienie doktryny, zbiór kolejnych dwunastu tekstów/części o różnej wielkości i randze.

Celem hinduskich pielgrzymek jest tirtha (bród), miejsce, gdzie świat boski styka się ze światem ziemskim. Dźinijskiego proroka nazywano tirthankara -twórca brodu. To nauczyciel, który przygotowuje uczniów do przejścia na drugą stronę. Według tradycji jest ich dwudziestu czterech: dwudziestu dwóch uważanych za mitycznych, a Parśwa i Mahawira - za historycznych.

• Adinatha (Riszabhadewa) - ubrany w kolor żółty, symbolizuje go byk;
• Adźinatha - złoty, słoń;
• Sambhawanatha - koń;
• Abhinandana - złoty, małpa;
• Sumatinatha - złoty lub żółty, ptak lub koło;
• Padmaprabha - czerwony kwiat lotosu;
• Suparśwanatha - zielony, swastyka lub siedmiogłowa kobra;
• Czandraprabha - biały, sierp Księżyca;
• Puszpadanta (Suwidhana) - biały, krokodyl lub krab;
• Śitalanatha - żółty lub złoty, swastyka lub liść drzewa pipal;
• Śrejamśanatha - żółty lub złoty, orzeł, daniel lub nosorożec;
• Wasupudźja - czerwony, wół domowy;
• Wimalanatha -złoty lub żółty, dzik;
• Ananatanatha - złoty, sokół lub niedźwiedź;
• Dharmanatha - żółty, błyskawica;
• Śantinatha - złoty lub żółty, daniel lub żółw;
• Kunthanatha - złoty, koza;
• Arthanatha - złoty lub żółty, ryba;
• Mallinatha (według śwetambarów kobieta) - niebieski lub złoty, dzban na wodę;
• Munisuwrata - ciemny, żółw;
• Naminatha - złoty, niebieski, lotos;
• Neminatha (Arisztanemi) - czerwony lub ciemny, muszla;
• Parśwanatha (podobno VIII-VII w.p.n.e.) - ciemnoniebieski, wąż lub siedmiogłowa kobra;
• Tirthakara (Wardhamana Mahawira, około VI-V w.p.n.e.)) - złoty lub żółty, lew.

Dźinijskie miejsca święte to: Abu (w stanie Radżastan) - święta góra śwetambarów, kompleks świątyń zbudowany pomiędzy XI a XIII w.; Palitana (w stanie Gudżarat) - święte miasto śwetambarów, zamieszkiwane przez 19 kolejnych tirthankara, znajduje się tam 108 większych świątyń i około 800 kaplic; Shravanabelagola (w stanie Karnataka) - święte miasto digambarów, słynące z 18-metrowego posągu z 981r. dźinijskiego świętego Bahubalina; Śatrundźaja (w stanie Gudżarat) - święta góra śwetambarów w pobliżu Palitany; Girnar (w stanie Gudżarat) - święta góra śwetambarów, kompleks świątyń ku czci Neminathy, świątynie, pustelnie; Samed - święta góra śwetambarów, miejsce osiągnięcia nirwana przez pierwszego tirthankara Riszabhadewa; Asztapada - święta góra śwetambarów.

Sikhizm

Sikhizm to religia powstała w XV w. w Indiach w prowincji Pendżab. Jej założycielem był guru Nanak. Najważniejszym miejscem kultu jest Złota Świątynia w Amritsarze, w której przechowywany jest oryginał świętej księgi sikhów, Sri Guru Granth Sahib.

Religia ta jest przeciwna wojnom o podłożu wyznaniowym. Nie chce dzielić ludzi na muzułmanów, hinduistów, chrześcijan itp. Uważa, że boga można czcić, nazywając go Allahem, Jahwe, Kryszną czy też inaczej.

Sikhizm jest częściowo syntezą elementów islamu i hinduizmu. Z islamu pochodzi obraz boga jako nieposiadającego wizerunku ani wcieleń, mającego natomiast "miliony imion". Z hinduizmu wywodzą się praktyki medytacyjne, wiara w możliwość uzyskania bezpośredniej łączności z bogiem poprzez medytację prowadzącą do oświecenia, wiara w reinkarnację i wreszcie wiele innych, zewnętrznych przejawów kultu.

Centralnym punktem sikhizmu jest kult pierwszych dziesięciu guru. Według wierzeń każdy guru był kolejnym wcieleniem guru Nanaka i miał bezpośredni kontakt z bogiem. Przekazali oni boskie objawienie na piśmie w formie księgi, którą każdy z nich uzupełniał o kolejny rozdział. Ostatni, dziesiąty guru, Gobind Singh, uznał, że dzieło pisania księgi jest ukończone i przed śmiercią ustanowił ją "ostatnim, jedenastym guru". Nie wszyscy uznają kilku ostatnich guru, są też tacy, którzy nie czczą żadnego guru, są dla nich zwykłymi przywódcami religijnymi. Jedynym guru, uznawanym przez wszystkich, jest guru Nanak.

Księga - Sri Guru Granth Sahib - ma 1430 stron. Nazywana bywa "Panią Księgą" bądź "Jedenastym Guru". Jest przeznaczona nie do czytania, lecz do śpiewania. Sikhowie traktują ją nie tylko jak świętą księgę, lecz także jak żywego guru w znaczeniu dosłownym. W momencie, gdy między wyznawcami dochodzi do sporu religijnego o kluczowym znaczeniu, otwiera się księgę na losowo wybranym cytacie, którego słowa rozstrzygają spór tak, jakby to mógł zrobić żywy guru. Księga "udziela" też ślubów, jest obecna przy narodzinach i pogrzebach.

Sikhizm jest religią wymagającą od swoich wyznawców szczegółowego przestrzegania zasad moralności, diety i sposobu ubierania się. Ważnymi punktami etyki sikhizmu są: wymóg samodzielnego utrzymywania się z uczciwej pracy, wzajemnego wspierania się i służby dla całej społeczności oraz równości wszystkich wyznawców. Sikhizm nie posiada ścisłej, usystematyzowanej liturgii i zakazuje istnienia "etatowego kleru". Wyznawcy są w stosunku do siebie absolutnie równi i od śmierci dziesiątego guru nikt nie posiada żadnych specjalnych prerogatyw religijnych, oprócz swojego osobistego autorytetu. Wszystkie funkcje religijne, od prowadzenia gminnych gurudwara (świątyń) po administrowanie najważniejszą świątynią w Amritsarze, są wykonywane społecznie i nie wolno z tego tytułu osiągać korzyści materialnych.

Aktywność religijna sikhów koncentruje się na czytaniu Sri Guru Granth Sahib - codziennym, osobistym, zwanym sidharan path, grupowym, zwanych gurdwara, odbywanym w domach modlitw i wreszcie uroczystym, nieprzerwanym, publicznym czytaniem całej księgi "od deski do deski", zwanym akhand path, wykonywanym w każdej gminie sikhijskiej przynajmniej raz do roku. Rytuały w gurudwara są bardzo proste. Polegają na indywidualnej modlitwie, śpiewaniu kirtan (świętych imion boga) oraz recytacji świętej księgi. Zwyczajowo wiernym rozdaje się prasad - poświęcony pokarm, przygotowany w przyświątynnej kuchni. Osoby innych religii są mile widziane, lecz wszystkich obowiązuje kilka zasad: zdjęcie obuwia, nakrycie głowy, obmycie rąk i zakaz wnoszenia papierosów.

Mężczyźni, którzy wychowali już swoje dzieci i przeszli "godnie" przez aktywną część swojego życia, mają prawo uczestniczyć w sesjach medytacyjno - dyskusyjnych, zwanych ketha, które dają im szansę osiągnięcia oświecenia.

Chociaż sikhizm ma licznych wyznawców w różnych rejonach świata, szczególnie w Ameryce Północnej czy Wielkiej Brytanii, to nadal w znaczącej mierze blisko związany jest z miejscem swoich narodzin, Pendżabem. W początkach XIX w. pozycji sikhizmu w Indiach coraz mocniej zaczęły zagrażać tradycyjne hinduistyczne wierzenia. Pod koniec XIX w. nasilająca się działalność hinduistów i chrześcijańskich misjonarzy w Pendżabie zmusiła sikhów do podjęcia zdecydowanych działań. Uznano również, że zbyt bliskie związki z hinduizmem zagrażają kulturze sikhijskiej i rozpoczęto starania o powrót do zasad "czystego" sikhizmu. W 1947r. doszło do podziału ojczyzny sikhów, Pendżabu. Obszary przyznane Pakistanowi opuściło ponad dwa miliony sikhów. Sikhowie postulują utworzenie państwa Chalistan, które miałoby obejmować terytorium stanu Pendżab w Indiach i ludność wyznającą religię sikhijską.

Islam

Islam to religia monoteistyczna, mająca wspólne korzenie z judaizmem i chrześcijaństwem, uważana przez wyznawców za trzecią, po judaizmie i chrześcijaństwie, ostateczną religię objawioną, druga na świecie pod względem liczby wyznawców po chrześcijaństwie. Słowo islam w języku arabskim oznacza "poddanie się Allahowi". Przesłanie Mahometa, początkowo głoszone było wśród przedstawicieli plemion arabskich, z czasem rozpowszechniło się na całym świecie. Islam bywa określany jako mahometanizm. Obecnie Arabowie stanowią około 20-25% wyznawców tej religii.

Właściwym symbolem islamu jest szahada (wyznanie wiary), napisana czarnymi literami na białym tle lub białymi literami na czarnym tle. Znacznie częściej jednak jako symbol islamu traktuje się hilal (półksiężyc), choć z historycznego punktu widzenia jest to niewłaściwe, gdyż półksiężyc był nie symbolem religii, a jedynie kalifatu. W świadomości społecznej jednak, także w krajach muzułmańskich, to właśnie hilal awansował do roli głównego symbolu tej religii i w charakterze tym występuje m.in. w heraldyce państw islamskich, np. w godłach i na flagach Malediwów, Pakistanu, Algierii, Turcji, Tunezji, jak też jako analogia do chrześcijańskiego krzyża w symbolu Międzynarodowego Ruchu Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca.

Historia

Mahomet (po arabsku Muhammad), prorok i twórca islamu, żył w latach 570-632. Urodził się w Mekce. Zajmował się handlem do czasu, gdy stwierdził, że podczas kontemplacji doznał wizji i zaczął głosić zasady nowej religii. Objawienie miało miejsce w 610r. w jaskini Hira na Górze Światła niedaleko Mekki. Przeciwnicy zmusili go do ucieczki, zwanej hidżra, z Mekki do Medyny, a jej data, przypadająca na 622r. ery chrześcijańskiej, przyjęta została za pierwszy rok ery muzułmańskiej. Począwszy od niej liczone są kolejne lata islamskiego kalendarza. Okres wcześniejszy nazywany jest dżahilijja (czas nieświadomości, ciemnoty).

Liczba zwolenników Mahometa szybko rosła. Zgromadzeni w Medynie rozpoczęli podboje, podporządkowując prorokowi kolejne plemiona arabskie. Pod koniec życia Mahometa pod jego zwierzchnictwem znalazła się Mekka i większość Półwyspu Arabskiego. Gdy Mahomet zmarł, na czele muzułmanów stanął jego teść, Abu Bakr, który przyjął tytuł kalifa (następca), zastępcy proroka. Religia islamska wyzwoliła w Arabach wielką energię i ekspansywność. W ciągu następnych dziesięcioleci VII i VIII w. podbili ogromne obszary na Bliskim Wschodzie, w Afryce, na Bliskim Wschodzie i w Azji Środkowej, a następnie obszary do Turkiestanu i granic Indii. Oblegali nawet Konstantynopol, ale go nie zdobyli. Jednocześnie z podbojami na wschodzie prowadzili je w kierunku zachodnim.

Za czterech pierwszych kalifów, w latach 632-661, ukształtowały się zasady religijnego i politycznego funkcjonowania wspólnoty muzułmańskiej oraz państwa stworzonego przez Arabów. Ustne nauki proroka zebrane zostały w świętej księdze islamu - Koranie. Ponadto stopniowo zaczęto spisywać księgę praw, opartych na wzorze postępowania Mahometa, zwaną Sunna, której ostateczną wersję sporządzono w IX w.

Religia i prawo były i są nadal w islamie ściśle ze sobą powiązane. Kalifat stał się zwierzchnią władzą zarówno religijną, jak i polityczną. W VII-VIII w. stolicą kalifatu był Damaszek. Na obszarze kalifatu mieszkały liczne ludy, mówiące wieloma językami. Zwycięscy Arabowie nie niszczyli cywilizacji terenów podbitych, jednak ludność niemuzułmańska (dhimmi) była obciążona dodatkowymi podatkami, teoretycznie w zamian za ochronę, w praktyce najczęściej w powiązaniu z uznawaniem za ludzi niższej kategorii. Żydzi i chrześcijanie, a także zaratusztrianie, jako wyznawcy religii monoteistycznych, byli tolerowani. Wyznawcy religii politeistycznych w zasadzie nie byli tolerowani. Łączyła się z tym arabizacja nowych wiernych. Koran spisany był bowiem w języku arabskim, a muzułmanom nie wolno było tłumaczyć go - jako księgi objawionej - na inne języki. Przyjęcie nowej religii oznaczało więc konieczność posługiwania się językiem arabskim. Od końca VII w. stosowano go także w administracji i sądownictwie kalifatu. Arabizacja objęła szczególnie intensywnie Bliski i Środkowy Wschód oraz Afrykę Północną. Na innych obszarach cywilizacja muzułmańska rozwijała się przez włączenie do niej dorobku cywilizacji miejscowych, zastanych przez zdobywców, w tym kultury bizantyńskiej (greckiej) i perskiej. Pomiędzy VIII a XIII w. usprawniono zarządzanie państwem, wprowadzono urząd zwierzchnika rządu - wezyra, poszczególnymi częściami kalifatu zarządzali dostojnicy noszący tytuł emira. Stolicą został Bagdad.

Przejęcie wzorów kultury bizantyńskiej i perskiej pozwoliło Arabom na stworzenie wielkich dzieł architektury. Poza meczetami wznoszono pałace władców, obwarowania i domy miejskie, stacje karawan. Sztuka religijna, zgodnie z nakazami Koranu, nie przedstawiała postaci ludzi i zwierząt. Budowle ozdabiano więc ornamentami roślinnymi i kaligraficznymi, zwanymi arabeskami. Nastąpił rozkwit twórczości literackiej i naukowej. W świecie muzułmańskim rozwijały się m.in. astronomia i matematyka. Z Indii Arabowie przejęli system cyfr, który następnie upowszechnił się pod nazwą cyfr arabskich. Opanowanie różnorodnych obszarów sprzyjało rozwojowi handlu i miast.

Cywilizacja islamu osiągnęła szczyt rozwoju między X a XII w., wyprzedzała wtedy cywilizację chrześcijańskiej Europy.

W XIII w. kalifat został zniszczony przez najazd Mongołów. Od XIII w. świat islamu objęła stagnacja gospodarcza, natomiast Europa chrześcijańska przeżywała w tym stuleciu wzmożony rozwój. Ostatecznie militarną ekspansję muzułmanów na europejskim kontynencie zakończyła w 1683r. bitwa pod Wiedniem, stoczona pomiędzy wojskami Kary Mustafy a armią polsko - austriacko - niemiecką, dowodzoną przez polskiego króla Jana III Sobieskiego.

W XIX w., pod wpływem Zachodu, duża część muzułmańskich elit społeczeństw arabskich dystansowała się od islamu, dążąc m.in. do wzorowanego na stosunkach europejskich oddzielenia religii od spraw państwowych. Islam pozostawał jednak religią mas, stając się niekiedy hasłem antyeuropejskich rebelii. Europa była postrzegana jako wróg, co musiało wpływać na dość niechętny stosunek do jej wytworów i osiągnięć, a także na charakter, rodzącego się stopniowo, arabskiego nacjonalizmu.

Po wojnie dokonano nowego politycznego podziału arabskiego Bliskiego Wschodu. W czasie II wojny światowej lub krótko po niej większość państw arabskich uzyskała niepodległość. Część niepodległych państw arabskich pozostała przy monarchicznej formie rządów, niekiedy opartych na tradycyjnych strukturach społecznych i islamskim prawie - szariat, niektóre monarchie natomiast stawały się ośrodkami stopniowej, pokojowej modernizacji kraju. W części państw arabskich do głosu dochodzić zaczęły ugrupowania nacjonalistyczne, dążące do szybszych przemian i zrzucenia wszelkich form zależności od Zachodu.

Początki XX-wiecznego islamskiego ruchu fundamentalistycznego związane są z powstałym w 1928r. w Egipcie Stowarzyszeniem Braci Muzułmanów. Głosiło ono odrodzenie tradycyjnego islamu oraz przekonywało swych zwolenników, że religia muzułmańska może stać się podstawą społeczeństwa we współczesnym świecie. Znaczenie idei fundamentalizmu zaczęło rosnąć od lat 70-tych, co wiązało się z postępującą modernizacją krajów islamskich.

W następnym dwudziestoleciu nastąpił rozwój ruchów fundamentalistycznych we wszystkich krajach islamskich. Pod ich naciskiem także laickie reżimy wojskowe zaczęły się w pewnej mierze islamizować. Ruchy fundamentalistyczne stały się czynnikiem destabilizacji w państwach arabskich, a także w Azji i Afryce. Ich działalność zaczęła też komplikować sytuację licznej diaspory muzułmańskiej w Europie Zachodniej.

Prawo

Szariat (arab.: "droga prowadząca do wodopoju"), czyli prawo islamskie, normuje życie wyznawców islamu, zarówno w jego odmianie sunnickiej, jak i szyickiej. Islam nie uznaje rozdziału życia świeckiego od religijnego, opiera się na założeniu, że prawo musi dostarczać wszystkiego, co potrzebne dla duchowego i fizycznego rozwoju jednostki, dlatego reguluje zarówno zwyczaje religijne, organizację władzy religijnej oraz codzienne życie muzułmanina. Szariat nie uznaje co do zasady wolności religijnej. Wszystkie czyny muzułmanina są podzielone na pięć kategorii - konieczne, chwalebne, dozwolone, naganne oraz zakazane. Podstawą określenia czynów koniecznych jest pięć filarów islamu.

Są cztery źródła prawa w islamie. Najważniejsza jest święta księga islamu, Koran, następna po nim jest Sunna - zbiór relacji dotyczących życia Mahometa. Kolejne dwa źródła to już narzędzia prawne: kijas (rozumowanie przez analogię) oraz idżma (jednomyślna zgoda). Do szariatu zaliczyć należy również akady - prawo zwyczajowe, które sprawia, że szariat u różnych narodów jest nieco inny.

Wykładnią szariatu dla jednostek i społeczności muzułmańskich zajmowały się szkoły prawne. Aczkolwiek współcześnie wykładnię szariatu przyjęło się nazywać fikh (mądrość, zrozumienie), to w najstarszych źródłach muzułmańskich zwana jest rai (pogląd, zdanie, opinia).

W islamie sunnickim wyróżnia się:

• szkoła hanaficka - najbardziej tolerancyjna, także wobec innych religii, cechuje się racjonalizmem w stosowaniu prawa; opiera się przede wszystkim na Koranie, w niewielkim stopniu na Sunna; idżma jest uznawana tylko, gdy pochodzi od godnych zaufania uczonych; uznaje prawa podbitych; korzysta z zasady istihsanu, polegającej na tym, że przy wyroku sędziowie kierują się dobrem pojedynczego muzułmanina, podkreślając w ten sposób jego wolność;
• szkoła malikicka - tradycjonalistyczna, bardzo rygorystyczna; za źródła prawa uznaje Koran i Sunna; prawo przedmuzułmańskie jest włączone do Sunna; używa zasady istislah, zgodnie z którą wyroki należy wydawać z korzyścią dla całej wspólnoty, a nie jednostki; kijas nie jest stosowany;
• szkoła szaficka - za źródła prawa uznawany jest Koran, Sunna, kijas, idżma;
• szkoła hanbalicka - najbardziej rygorystyczna, charakteryzuje się dużą surowością kar; źródłem prawa jest przede wszystkim Koran oraz tylko te fragmenty Sunna, które Koran objaśniają; kijas i idżma zostały odrzucone przez założyciela, który starał się przywrócić pierwotną czystość religii i prawa.

W szyizmie dominuje tylko jedna szkoła prawna, dżafarycka, stworzona przez imamitów, ugrupowanie religijne uznające dwunastu imamów. Źródłem prawa są chabary - relacje z życia dwunastu imamów, odpowiednik Sunna.

Praktyczną wykładnią prawa zajmują się ulemowie, wśród których wyróżnia się kadich - sędziów praktyków, usulitów - teoretyków prawa, muftich - praktyków prawa, hatibów - kaznodziei, imamów - tych, którzy stoją na czele gminy.

Współcześnie większość krajów Bliskiego Wschodu oraz północnej Afryki utrzymuje podwójny system sądownictwa: świecki oraz religijny. Sądy religijne zajmują się wyłącznie sprawami małżeństw oraz dziedziczenia. W niektórych krajach sądy religijne sprawują absolutną władzę nad wszystkimi dziedzinami życia. W pewnym wąskim zakresie szariat jest stosowany również wobec muzułmanów w Indiach.

Ogromne emocje w zachodnim świecie budzą kary cielesne, stosowane w szariacie, np. kamienowanie czy obcinanie rąk, ale też zakazy dotyczące odmawiania pomocy medycznej czy wreszcie uprawiania sportu, oglądania telewizji, słuchania muzyki, pracy poza domem w przypadku kobiet. W świecie islamskim pojawiają się nurty ideologicznie odrzucające tradycyjny szariat. Wśród islamskiej diaspory na Zachodzie rozwijają się ruchy reformatorskie, które promują łagodne odmiany prawa koranicznego.

Wiara

W islamie występuje wiara w jednego boga, który w Koranie nazywany jest Allah. Według muzułmanów Allah jest wszechwiedzący, doskonały, jest źródłem wszelkiej wiedzy i sprawiedliwości, ma znajomość prawa doskonałego. Jest niepodobny do nikogo i niczego nie można z nim porównywać. Islam zabrania przedstawiania go w jakiejkolwiek postaci.

Dogmatami islamu są:

• wiara w Allaha, jednego boga, który nie posiada potomstwa (tawhid - jedynobóstwo; według muzułmanów odróżnia ono islam i judaizm od chrześcijaństwa i religii animistycznych);
• wiara w jego anioły, np. anioła Dżibrila (Gabriela) lub Michaila (Michała);
• wiara w jego księgi - w Koran, także Torę i Ewangelię, choć nie oznaczają one dokładnie tego samego, co dla żydów i chrześcijan, według muzułmanów zostały zafałszowane przez wyznawców tych religii;
• wiara w jego proroków - w proroka Mahometa oraz zesłanych wcześniej Isa (Jezusa), Musa (Mojżesza), Ibrahima (Abrahama), Adama itp.; Mahomet jest "pieczęcią proroków", ostatnim z nich i tym, który przyniósł ostateczne objawienie;
• wiara w dzień ostatni - Dzień Sądu Ostatecznego, w którym ludzie będą osądzeni przez boga;
• wiara w przeznaczenie - wszelkie dobro i zło, które przydarza się człowiekowi, dzieje się za wolą boga.

W świecie muzułmańskim brak jest jedności poglądów dotyczących szczegółów wiary przy wspólnym uznawaniu głównych założeń. Z tego względu islam dzieli się na trzy główne ortodoksyjne nurty: sunnizm, szyizm i charydżyzm. Główne odłamy podzielone są wewnętrznie na szkoły koraniczne, z których każda posiada własne wykładnie, dotyczące interpretacji poszczególnych sur Koranu. Najliczniejszą grupę stanowią sunnici i szacowani są, według różnych źródeł, na 87-90% wyznawców islamu. Podziały na nurty i szkoły są w większości zarzewiem konfliktów zbrojnych w krajach, gdzie muzułmanie stanowią większość.

W islamie sunnickim muzułmanin ma pięć obowiązków, zwanych pięcioma filarami islamu: szahada (wyznanie wiary), salat (modlitwa), zakat (jałmużna), saum (post), hadżdż (pielgrzymka do Mekki). Według szyitów nie są to filary islamu, lecz raczej zobowiązania, które powinien wziąć na siebie muzułmanin. Niektóre ruchy pochodzenia szyickiego odrzucają je całkowicie lub nadają im drugorzędne znaczenie.

W islamie sunnickim nie istnieje odrębna grupa duchownych. Imam (przewodnik, szef) nie jest kapłanem, lecz członkiem społeczności wiernych, który prowadzi modlitwy. Imam nie musi być teologiem, powinien mieć tylko dobrą znajomość zasad islamu i Koranu, być mądry i poważany. Muezzin również nie jest duchownym. Znawcy islamu otaczani są szacunkiem, jako "następcy proroków".

Islam szyicki posiada odrębne duchowieństwo (ajatollah), mające strukturę hierarchiczną (mollah). Ta cecha jest uznawana przez sunnitów za odstępstwo od zasad islamu.

Islam a państwo

W idealnym państwie muzułmańskim - kalifacie - religia, moralność oraz prawo państwowe są ze sobą nierozerwalnie związane. W praktyce w kręgu kultury islamu tylko w niektórych krajach z większością muzułmańską przeprowadzono rozdział religii oraz państwa. W większości pozostałych islam uznawany jest za fundament państwa, zaś Koran za źródło prawa świeckiego. Z powyższych powodów w większości państw islamskich nie są respektowane postanowienia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ. W 1990r. państwa islamskie przyjęły Kairską Deklarację Praw Człowieka w Islamie, która - jako próba pogodzenia zachodniej idei praw człowieka z teologią islamską - pomija kwestie wolności, zmiany bądź odrzucenia religii i podkreśla interpretację praw człowieka w duchu prawa islamskiego.

(Źródło: informatorekonomiczny.msz.gov.pl, pl.wikipedia.org, indiaguide.pl, jerzybg.republika.pl)