Z uwagi na to, że hinduizm nie jest jednolitym zbiorem wierzeń, z jasno zdefiniowaną doktryną, można w jego obrębie napotkać różne poglądy na naturę bóstwa. Upaniszady, Wedy i inne święte księgi hinduistyczne prezentują pogląd, że istnieje tylko jeden jedyny bóg. Hinduizm określany jest przez niektórych mianem "pseudopoliteizmu". Według tego poglądu pod powierzchowną warstwą wielobóstwa kryje się warstwa monoteistyczna - jedyny bóg i jego emanacje, czyli wcielenia. We współczesnym XIX- i XX-wiecznym hinduizmie jego przedstawiciele nauczali i nauczają monoteistycznych koncepcji boga.
W hinduizmie istnieje wiara w bóstwa - Dewy (męskie) i Dewi (żeńskie), które są zwykle traktowane albo jako emanacje jedynego boga lub - rzadziej - jako istoty astralne, niższe od boga, odpowiedniki aniołów w chrześcijaństwie czy islamie. Hinduizm ma najbogatszy panteon ze wszystkich religii. Bóstwa te mają znaczenie mocno symboliczne, w dużej mierze zależne od regionu, w którym są czczone. Każda z głównych grup wierzeń w hinduizmie uznaje swojego Dewa czy też jego głównego awatara za przejaw Absolutu/brahmana lub osobowego boga. Najpowszechniejszy jest kult Wisznu i Śiwy oraz Dewi. Także prawie wszyscy hinduiści modlą się do Ganeśi, rzadko czci się go jednak jako przejaw boga jedynego. Przeciwnikami Dew są źli Asurowie.
Hinduiści wierzą, że bóg lub bogowie zstępują na Ziemię co kilka tysięcy lat jako awatara, aby wypełnić ważną misję - uratować świat przed upadkiem moralnym. W przypadku niektórych awatarów nie ma jasności co do dokładnej misji, jaką mieli wypełnić. Dla większości hinduistów najważniejsze znaczenie ma dziesięciu głównych awatarów Wisznu.
Powyższe bóstwa uzyskały obecny status w połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. i zastąpiły bogów drugiej generacji, np. Indra czy Waruna, które z kolei były następcami bogów panindoeuropejskich.
W hinduizmie istnieją także miliony innych Dew i Dewi, pojawiają się też ich awatary, są jednak mniej popularne. Kulty większości z nich mają charakter lokalny, a ich przedstawienia są ściśle symboliczne.
Zdarza się także, że inne osoby uważane są za awatarów częściowych, na przykład Wjasa. Ponadto istnieje wiele hinduistycznych ruchów religijnych, według których przywódcy religijni są awatarami.
Według hinduizmu dusza jest nieśmiertelna. Dotyczy to zarówno ludzi, jak i zwierząt, roślin i przedmiotów. Została stworzona na podobieństwo boga, różni się od niego tym, że jeszcze nie jest doskonała, natomiast bóg tak. Może ona jednak osiągnąć doskonałość i pełne zespolenie z bogiem.
W hinduizmie powszechna jest wiara w reinkarnację. Według hinduistów dusza przechodzi przez coraz wyższe postacie - od przedmiotu, przez postać rośliny, zwierzęcia, człowieka i jeszcze parę wyższych aż do osiągnięcia moksza, zjednoczenia i stopienia się z brahmanem (Absolutem) raz na zawsze. W skrajnych przypadkach, za karę za popełnienie poważnych zbrodni, dusza może przybrać postać niższą.
Losy duszy, w tym postać, którą przybierze w następnym życiu, warunkowane są przez czyny. Poprzez każdy czyn dusza zbiera określoną - dobrą lub złą, zależnie od czynów - karmę, której rezultatem są sukcesy i szczęście lub cierpienia, a gdy te nastąpią, wtedy karma się spala.
Wędrówka dusz, w którą wierzą hinduiści, nazywa się sansara. Hinduiści dążą do jej zakończenia i zjednoczenia się na zawsze z brahmanem, co jest możliwe poprzez jedną z trzech dróg: bhakti-joga - miłość i oddanie, dźńana-joga - zdobywanie mądrości duchowej lub karma-joga - bezinteresowne działanie.
Zgodnie z większością mistycznych systemów hinduistycznych w ciele człowieka znajduje się siedem głównych ośrodków energii zwanych ćakrami. Każdy z nich odpowiedzialny jest za określone umiejętności i cechy.
Spotykany wśród hinduistów jest także pogląd, że dusze człowieka otaczają trzy ciała, powłoki - ciało fizyczne, ciało astralne i ciało przyczynowe. Zostały one uszeregowane w kolejności od najgęstszej do najmniej gęstej.
Wielu hinduistów wierzy też, że istnieją trzy wszechświaty: materialny, astralny i przyczynowy, każdy z nich jest mniej gęsty od poprzedniego.
W obrębie hinduizmu można spotkać dwa różne poglądy na temat stworzenia świata i eschatologię (poglądy i wyobrażenia o losie człowieka po jego śmierci i po końcu świata): monistyczny i dualistyczny. Według pierwszego świat jest tworzony przez boga cały czas. Według drugiego, zakładającego istnienie trzech osobnych jednostek - boga, dusz i materii, świat był raz stworzony, gdy bóg ułożył materię w odpowiednie kształty. Wysnuwano w świętych pismach hinduizmu różne teorie na temat tego, w jaki sposób powstał wszechświat - według niektórych powstał ze złotego jaja, według innych ze związku seksualnego.
Według hinduizmu, pod koniec kalpy wszechświat zostanie zniszczony, a potem po okresie kolejnej kalpy nowy wszechświat będzie powołany do życia. W momencie zniszczenia wszechświata następuje mahapralaja (wielkie rozwiązanie). Inny pogląd, powszechny wśród śiwaitów, głosi, że wszechświat jest nieustannie niszczony i powoływany do życia.
Astrologia jest żywa przede wszystkim wśród ludu, ma jednak swoje uzasadnienie w bramińskiej koncepcji przeznaczenia i bóstw planetarnych. Europejskiemu "przeznaczeniu" odpowiada hinduski dajwam, związany ściśle z położeniem planet w dniu narodzin, dlatego też analiza omenów (zdarzenie lub zjawisko interpretowane jako zapowiedź przyszłych zdarzeń, dobrych lub złych) może umożliwić odczytanie przyszłości. Astrologią zajmują się przeważnie osoby należące do najniższych warn bramińskich, układ gwiazd ma jednak duże znaczenie - w okresie braminizmu o wiele większe niż obecnie - także dla rytuałów ofiarnych. Bramini na podstawie układu gwiazd ustalają momenty właściwe dla ofiar i innych rytuałów, np. samskara (rytuał przejścia) oraz wszystkich ważnych przedsięwzięć społecznych.
Praktyka ta wywarła wpływy także na indyjski sposób rządów i prowadzenia wojen. Pierwsze kalendarze powstawały właśnie w tym celu w okresie wedyjskim, były one stopniowo uzupełniane o listy dni pomyślnych i niepomyślnych, daty świąt oraz zaćmień Słońca i dat jego wejścia w kolejne znaki zodiaku indyjskiego. Miało to ogromne znaczenie dla rozwoju indyjskiej astronomii. W II w. kalendarze zostały uzupełnione o dokładne dane o pozycjach planet. W ten sposób około V w. ukształtował się indyjski kalendarz rytualny, oparty na cyklach 5-letnich, zwany pańćanga. Kalendarz ten z pewnymi korektami do dziś służy do ustalania dat obrzędów i rytuałów w świątyniach indyjskich.
Bogowie
Na gigantycznym subkontynencie indyjskim kotłuje się ponad miliardowa, barwna mozaika etniczna i kulturowa, na co dzień używająca około 20 głównych języków i kilkuset dialektów. Ponad 80% ludności identyfikuje się z tradycją hinduską, ale wpływy kilkunastoprocentowej mniejszości islamskiej widoczne są na całym subkontynencie. Pomimo rozwoju gospodarczego ostatnich lat, widocznego najbardziej w kilku największych aglomeracjach miejskich, życie codzienne mieszkańców prowincji jest bardzo ubogie materialnie, ale przesiąknięte tradycjami tysiącletnich cywilizacji i obrządkami religijnymi różnych odłamów hinduizmu. Codzienne obowiązki często zaczynają się od wizyty w świątyni, gdzie drobny dar lub datek jest pokwitowany kropką na czole. Kierowcy, szczególnie w południowych Indiach, mają obowiązkowo na desce rozdzielczej plastikową podobiznę boga Ganeśa, którego przyozdabiają rano świeżym wianuszkiem kwiatków i głaszczą przed zapaleniem silnika. Tradycja hinduizmu obejmuje dziesiątki tysięcy bóstw i wcieleń, często czczonych tylko lokalnie, a nowe sekty i obiekty kultu (posągi i kaplice) powstają non-stop. Każde miasto i okolica ma kalendarz pełen festynów i rocznic stanowiących społeczne spoiwo i w dużym stopniu treść życia dla bardzo ubogich materialnie mas na prowincji. Powstałe na przestrzeni tysiącleci literatura, muzyka i charakterystyczne formy taneczne są pieczołowicie i z dumą kultywowane.
Wymienienie nawet większości hinduskich bogów jest niemożliwe. Najważniejsze to zapamiętać, że w hinduizmie występuje tzw. Trimurti i Tridewi.
त्रिमूर्ति / त्रिदेवी
Trimurti (także: Trójca Hinduistyczna) to wyobrażenie trzech aspektów boga w formach Brahmy, Wisznu i Śiwy. Każda z postaci ma określoną rolę do spełnienia w cyklu życia wszechświata: Brahma go stwarza, Wisznu utrzymuje, a Śiwa unicestwia. Trimurti w formie bóstwa przedstawiane jest często jako postać ludzka z trzema twarzami. Według wyznawców Trimurti trzy aspekty bóstwa są różnymi objawieniami jednego boga.
Tridewi to w hinduizmie żeński odpowiednik męskiej trójcy bogów, czyli trójca bogiń: Saraswati, Lakszmi i Parwati. Tridewi jest szczególnie czczona w południowych Indiach w czasie festiwalu Nawaratri ("Dziewięć Nocy").
Trimurti
Tridewi
To skąd ta wielość bogów w hinduizmie? Pojawiają się oni wielokrotnie na ziemi w różnych wcieleniach, mają żony, dzieci, oddanych pomocników, rumaki. Wszyscy otaczani są szacunkiem i czcią. Poniżej informacje o najważniejszych, ale też najbardziej znanych bogach i bóstwach Indii. W nagłówkach dla ciekawostki podany jest zapis nazwy w dewanagari (pismo alfabetyczno - sylabiczne, używane w północnych, zachodnich i środkowych Indiach do zapisu kilkunastu języków z grupy języków indoaryjskich, m.in. sanskrytu, hindi, marathi, nepali).
ब्रह्मा
Brahma jest pierwszą, śmiertelną, żywą istotą w każdym z niezliczonej ilości wszechświatów, stwarzanych przez Mahawisznu (pierwsza inkarnacja Wisznu), zrodzoną z formy virat - kwiatu lotosu, wyrastającego z jeziora umiejscowionego w pępku Garbhodakaśaji Wisznu (druga inkarnacja Wisznu), stąd bierze się jego inne imię - Aja. Na powierzchni Oceanu Przyczyn unosi się nieskończona ilość wszechświatów i każdy z nich zamieszkiwany jest przez innego Brahmę. Kiedy nie ma takiej żywej istoty, która mogłaby przyjąć rolę Brahmy, wtedy Wisznu osobiście staje się Brahmą. Ponieważ Brahma nie posiada materialnego ojca, zwany jest svayambhu (samonarodzonym).
Brahma to najwyżej wyniesiona pobożna żywa istota, czyli największy wielbiciel Wisznu. Jest obdarzany przez niego mocą konieczną do stworzenia wszechświata i pierwszych żywych istot, stając się Brahmą demiurg (sprawca, twórca). W hinduizmie wszechświat, w którym zamieszkuje Brahma, zwany jest Brahmanda, gdzie jego rezydencją jest Brahmaloka. Kiedy już wszechświat zostanie stworzony, budzi się Wisznu i bierze go w opiekę, po czym Śiwa niszczy go. W czasie częściowego unicestwienia wszechświata Brahma zapada w joganidra (sen) wraz z Narajanem, a w czasie następnego stworzenia ponownie rodzi się w taki sam sposób.
Według hinduskich kalkulacji astronomicznych, dzień narodzin Brahmy przypada w marcu.
Brahma bywa przedstawiany jako czterogłowy mężczyzna, odziany w krysznadźńambarę (skórę z czarnej antylopy). Zrodzony z kwiatu lotosu, mimo iż usytuowany na jego baldaszku, nie był w stanie dostrzec świata, dlatego okrążył całą przestrzeń i kiedy poruszał oczyma, zwracając je w każdą stronę, osiągnął cztery głowy, odpowiednio do czterech kierunków. Jego cztery głowy zdobią złote hełmy. Spotkać także można jego postać unoszącą się na wielkim, białym łabędziu Hamsa. Jego żoną jest bogini Saraswati.
Brahma jest najbardziej szanowaną osobistością we wszechświecie i uważany jest za boga bardzo potężnego, choć obecnie nie jest obiektem szczególnego kultu w Indiach. W wisznuizmie Brahma jest także pozycją, którą pobożna dusza osiąga w cyklu sansara.
सरस्वती
Saraswati oznacza w sanskrycie "bogini rzek", od rzeczownika saras - "potok górski". Bogini występuje też pod innymi imionami: Shonapunya - "Oczyszczona z krwi", Śatapura - "mająca sto postaci", Wać - "mowa". Ostatniemu pokrewne są kolejne imiona: Wagiśwari - "pani mowy", Śabdawasini - "zamieszkująca słowo".
Saraswati jest jedną z trzech najważniejszych bogiń w świecie hinduizmu. Uważana za wcielenie wiedzy, jest boginią prawdy, mądrości i przebaczenia, patronką nauk, sztuk pięknych, muzyki oraz pierwotnie żywiołu wody i rzek. Jej imieniem nazwano wyschniętą obecnie rzekę w stanie Gudżarat.
Saraswati przedstawiana jest często jako piękna kobieta o gładkiej cerze, w śnieżnobiałych szatach, siedząca na asanie lotosu bądź na łabędziu. Z tego powodu utożsamiana jest dość powszechnie z bielą. Rzadziej spotykane skojarzenia z żółcią wiążą się z barwą kwiatów kapusty, rosnących obficie podczas wiosennego festiwalu bogini. Cztery ramiona, pojawiające się najczęściej na wizerunkach, symbolizują cztery aspekty osobowości ludzkiej: umysł, intelekt, czujność i ego. W dłoniach bogini znajdują się z kolei przedmioty: Wedy, reprezentujące wiedzę; rodzaj różańca z pereł typu dźapa mala, zdradzający upodobanie do medytacji; dzban z wodą, symbolizujący odwieczne związki bogini z rzeką; instrument wina, przypominający o zamiłowaniu do muzyki. W przeciwieństwie do Lakszmi, na przedstawieniach Saraswati znaleźć można złoto i biżuterię, pomimo tego zachowują one dość daleko idącą skromność.
W pobliżu stóp bogini, jako swoisty wierzchowiec, pojawia się zazwyczaj łabędź zwany Hamsa albo paw, jeden z symboli Indii, reprezentujący dumę i arogancję. W tle niemal zawsze pojawia się rzeka lub jezioro.
Saraswati wielokrotnie wspominana jest w Rygwedzie i Puranach. Występuje w nich jako skromna postać o szlachetnych przymiotach, ucząca przewagi piękna ducha nad pięknem pozornym i zewnętrznym. W filozofii wedanty to uosobienie żeńskiej witalności i aspekt wiedzy w energii śakti (w znaczeniu natchnienia, inspiracji, charyzmy, intensywnej aktywności, witalności). Przedstawiciele tej szkoły uważają za swój obowiązek oddawanie czci Saraswati, w przeciwnym wypadku nie są w stanie dostąpić moksza.
Saraswati stanowi w Indiach popularne imię. Uważa się, że nazwanym tak dziewczynkom towarzyszyło będzie wielkie szczęście w zdobywaniu wiedzy.
विष्णु
Wisznu jest bóstwem wszechobejmującym (zawierającym wszystko). Określany jest mianem Mahapurusza lub Purusza oraz Paramatma; jest tym, który zawiera w sobie wszystkie dusze. Posiada sześć doskonałości: wiedzę, majętność, siłę, sławę, piękno, wyrzeczenie.
Wisznu najpierw inkarnuje jako trzy puruszawatary: Mahawisznu, czyli Karanodakaśajiawatara - jako stwórca materialnych wszechświatów; Garbhodakaśajiawatara - obecny w każdym z wszechświatów; Ksirodakaśajiawatara (lub Paramatma czy Naddusza) - obecny w każdym sercu i każdej części stworzenia.
Podobnie jak wszystkie hinduskie Dewy i Dewi, Wisznu ma wiele imion, prawdopodobnie więcej niż każde inne. Czternaście imion Wisznu ma szczególne znaczenie: Aćjuta, Ananta, Keśawa, Narajana, Madhawa, Gowinda, Madhusudana, Triwikrama, Wamana, Aridhara, Hriśikeśa, Padmanabha, Damodara. Inne ważne imiona to: Gopala, Wasudewa, Anantasajana.
Zgodnie z treścią świętych ksiąg hinduizmu Wisznu wielokrotnie pojawiał się na Ziemi w postaci awatarów (wcieleń, inkarnacji), które interweniowały i zmieniały losy świata. Ich zasadniczym celem było m.in. ocalenie świata, przywrócenie zasad religijnych i zwalczanie demonów. Awatary te miały mieć charakter bezpośredni - kiedy Wisznu pojawił się w świecie materialnym, osobiście lub przez swe osobiste pełne ekspansje lub pośredni - gdy na polecenie Wisznu pojawiali się w tym świecie jego towarzysze.
Awatary odgrywają ogromną rolę w kulcie Wisznu. Ich liczba bywa podawana różnie - od sześciu do "nieskończonej liczby". Często wielbiony jest w formie któregoś z nich. Dziesięć najbardziej znanych awatarów Wisznu czyli Daśawatara, są śmiertelne, po spełnieniu misji na Ziemi umierają. Pojawiając się w ciągu jednego dnia Brahmy zwane są "kalpa-awatarami". Pojawiają się kolejno:
Awatary Wisznu
- Matsja - pod postacią ryby; uratował w tej postaci świat przed potopem;
- Kurma - pod postacią żółwia; kontynuował dzieło swego poprzednika;
- Waraha - pod postacią dzika; uratował Ziemię przed złym Asurą (demonem), który zaniósł planetę Ziemię na dno oceanu;
- Narasinha - pod postacią pół-człowieka, pół-lwa (nara - "człowiek", sinha - "lew"); uratował wszechświat przed demonem Hirakanjaśipu, który zmusił wszystkie istoty, oprócz swego syna Prahlady, do oddawania sobie czci; Narasimha przywrócił wszechświatowi prawdziwą religię i zabił Hirakanjaśipu;
- Wamana - pod postacią karła; robiąc stopą dziurę w okrywie wszechświata - Brahmandzie - stworzył rzekę Ganges;
- Paraśurama - pod postacią człowieka z toporem;
- Rama - pod postacią księcia Ajodhji;
- Kryszna - pod postacią człowieka, urodzonego w rodzinie pasterzy krów, który w przyszłości zostaje władcą;
- Budda (zwany Zwodzicielem) - pod postacią człowieka; istnieje spór co do misji, jaką odegrał czy miał odegrać, według niektórych interpretacji jego rolą było zakazanie ofiar ze zwierząt i wypróbowanie siły wiary w boga; część hinduistów uważa, że dziewiątym awatarem był Balarama, starszy brat Kryszny, który razem z nim zstąpił na Ziemię;
- Kalkin ("wieczność", "czas" lub "niszczyciel wszelkiej niegodziwości") - pod postacią jeźdźca na białym koniu; jego przyjście ma zwiastować koniec obecnej kalijugi - obecnie trwającej epoki, określanej jako wiek żelazny oraz jako "wiek kłótni i hipokryzji"; ma zniszczyć zło i doprowadzić świat do kritajugi - ery najwyższej moralności; ma to nastąpić około 427000r.n.e., choć część hinduistów uważa, że ta inkarnacja już nastąpiła.
Zdecydowanie najbardziej czczeni spośród wymienionych są Rama i Kryszna.
Wisznu przedstawiany jest jako czteroramienny przystojny mężczyzna o błękitnej skórze. Nosi złotą szatę, a na jego piersi widnieje znak śriwatsa (w kulturze indyjskiej symbol mający postać niekończącego się, poprzeplatanego węzła) i klejnot kausthubha. Jego atrybutami są śankha (koncha, muszla), ćakra (dysk), gada (maczuga) i padma (lotos). W Siddharthasanhicie znajduje się opis dwudziestu czterech form Wisznu, nazywanych odpowiednio do pozycji atrybutów w ich czterech rękach. Pozycję przedmiotów opisuje się, zaczynając od niższej prawej ręki, poprzez wyższą prawą rękę, wyższą lewą rękę, kończąc na niższej lewej ręce.
W ikonografii Wisznu zazwyczaj siedzi na wężu nieskończoności Ananta Śesza, pod parasolem, którego rączka stanowi symbol góry Meru, osi wszechświata. Niekiedy z zamkniętymi oczami podróżuje po kosmicznym oceanie mlecznym, w towarzystwie pięciu braci Pandawów, bohaterów Mahabharaty i ich żony Draupadi. Według takiego przedstawienia wymienione postaci ludzkie są obiektem marzenia sennego Wisznu, stąd też bóg ten nazywany jest niekiedy "cudownie śniącym".
Siedzibą Wisznu jest Wajkuntha - w tradycji wisznuickiej rodzaj raju, którego osiągnięcie stanowi cel życia wisznuitów. Małżonką Wisznu jest bogini Lakszmi, a ulubionym wahana (wierzchowcem) - olbrzymi orzeł z ludzkim tułowiem, Garuda.
Nie jest wiadome kiedy rozpoczął się kult Wisznu. W Wedach i informacjach na temat wierzeń Ariów Wisznu jest wymieniany jako pomniejszy Dewa solarny, zwykle w towarzystwie Indry - najczęściej wymienianego w Rygwedzie bóstwa, króla bogów. Znaczenie Wisznu wzrosło w okresie braminizmu. Inni czczeni Dewa - mianowicie Wasudewa (w mitologii indyjskiej syn króla Śuraseny, mąż Dewaki i ojciec Kryszny, charakteryzujący się przede wszystkim dharmicznym postępowaniem) i Narajana (ukazywany jako leżący na wężu nieskończoności Ananta Śesza, podobnie jak obecnie często się przedstawia Wisznu) połączyli się w jedną postać z Wisznu, a rola tego ostatniego znacznie się zwiększyła. Później Wisznu stał się częścią Trimurti i jednym z najważniejszych bóstw hinduizmu. Przez jego wyznawców - wisznuitów uważany jest za boga jedynego. W okresie Puran powstało dużo opowieści o Wisznu. Mahabharata opisuje dzieje jego ósmej inkarnacji - Kryszny, Ramajana skupia się na jego siódmym zstąpieniu - Ramie. W II w.p.n.e. powstali bhagawatowie - wczesno-bhaktyjski odłam wisznuicki (forma religijności w hinduizmie, przejawiająca się głębokim emocjonalnym i intelektualnym oddaniem bogu) oraz pańczaratrowie - inna szkoła wisznuicka. Od VIII w. rozwijało się intensywnie wisznuickie bhakti jako religijność emocjonalna. W tym czasie wielkimi przedstawicielami tego nurtu było dwunastu alwarów - świętych śpiewaków - poetów, tworzących dewocyjną poezję, radośnie czczącą Wisznu oraz opisującą emocjonalny związek bhakty z nim. Ruch Wisznu-bhakti kwitł w średniowieczu we wielu częściach Indii i otrzymał podbudowę filozoficzno - teologiczną za sprawą wybitnych myślicieli. Obecnie odgrywa bardzo ważną rolę w życie hindusów i rozwija się we wielu innych krajach, w tym na Zachodzie.
लक्ष्मी
Lakszmi we wczesnej mitologii wedyjskiej występuje jako Śri - bogini piękna i pomyślności, w szczególności w związku z władzą królewską. W Brahmanach uznaje się ją także za boginię obdarzającą płodnością i do dzisiaj jest wiązana z patronką zbóż. Uosabia wszelkie powodzenie, także materialne.
Najpopularniejszy mit, opisujący narodziny Lakszmi, przedstawiono w Ramajanie - miała się wyłonić jako jeden z cudownych darów podczas amrytamanthana (ubijania oceanu) i olśniła wszystkich bogów swoją urodą. Przedstawiana jest zwykle jako piękna, młoda kobieta o czterech rękach i złotej skórze, stojąca na lotosie.
Asztalakszmi (Osiem Lakszmi) to grupa ośmiu wcieleń Lakszmi: Dhana Lakszmi, Adhi Lakszmi, Dhany Lakszmi, Veer Lakszmi, Gaja Lakszmi, Santhan Lakszmi, Vijaya Lakszmi, Aswarya Lakszmi.
Hinduistyczna literatura określa boginię różnymi epitetami: dhrti (cierpliwa), hri (skromna), kśanti (wybaczająca), lajja (nieśmiała), medha (utalentowana), puszti (rosnąca), rati (kochająca).
Lakszmi jest żoną Wisznu. Jako śakti Wisznu towarzyszy wszystkim jego wcieleniom, np. jako Sita była małżonką Ramy, jako pasterka Radha towarzyszyła bogu Krysznie. W każdej postaci jest mu równie wierna i oddana.
Lakszmi jest matką Kama, boga miłości, mającego postać pięknego młodzieńca, uzbrojonego w łuk, wykonany z trzciny cukrowej i w strzały z kwiatów. Cięciwę łuku tworzą połączone ze sobą pszczoły. Towarzyszą mu jego święte zwierzęta: kukułka i papuga. Jego znakiem jest krokodyl, porą roku - wiosna, a żoną Rati, bogini miłości, rozkoszy i pożądania, przedstawiana zazwyczaj jako piękna kobieta siedząca na gołębiu.
राम
Rama, inaczej Ramaćandra, książę Ajodhji, był uosobieniem wszelkiej cnoty i prawości. Główną jego misją było podtrzymanie religii i pokonanie złych demonów. Narodził się w miesiącu ćajtra specjalnie po to, by zabić demona Rawanę. Przyjął synostwo swojego czystego bhakty, maharadży Daśarathy, króla Ajodhji. Jego historię opisuje Ramajana.
Rama przedstawiany jest jako młody mężczyzna o niebieskiej karnacji, w książęcym stroju. Najważniejszym atrybutem boga jest ogromny łuk Śiwy. Często występuje w towarzystwie swego brata Lakszmana lub pomagającego mu wodza małp - Hanumana. Jego żoną jest Sita.
सीता
Sita to żona Ramy, bohaterka Ramajany. Została porwana na wyspę Cejlon przez demona Rawanę, co wywołało wojnę i unicestwienie demona.
Adbhuta Ramajana przedstawia Bhadrakali jako formę, którą przybrała bogini Sita, aby zabić Rawanę. Śriramćaritmanasa Tulsidasa, indyjskiego poety, opisuje przemianę Sity w boginię Kali, jej zwycięstwo nad Rawaną, tryumfalny taniec w bojowym szale, zatrzymanej dopiero nastąpieniem Kali na cało leżącego Śiwy.
कृष्ण
Kryszna w Bhagawadgicie opisany jest jako najwyższa istota i najwyższy bóg. Związane z nim opowieści pojawiają się w wielu filozoficznych i teologicznych dziełach hinduizmu. Ogromna popularność Kryszny w Indiach spowodowała, że także różne niehinduistyczne religie, pochodzące z Indii, znają to imię.
Kryszna w sanskrycie oznacza "czarny" lub "ciemny", co odnosi się do koloru jego skóry. Inne tłumaczenie znaczenia tego imienia wywodzi się z połączenia dwóch członów: kṛṣ - znaczy przyciągać, na jest sanskryckim korzeniem słowa ananda - szczęście. Stąd tłumaczenie imienia Kryszna w tradycji gaudija wisznuizmu (wisznuizm bengalski, czci jednego boga w określonych inkarnacjach Wisznu - Kryszny) jako "wszechatrakcyjny". Czasem jego imię jest tłumaczone jako "błękitnoczarny", a nie "czarny" i jego kolor skóry jest opisywany jako "kolor burzowej chmury".
Tradycja indyjska najczęściej przedstawia Krysznę jako ósmy awatara Wisznu. Baru Ćandidas z Bengalu określa Krysznę w poemacie Śrikrysznakirtan jako dziesiąte i zarazem ostatnie wcielenie Wisznu. Zgodnie z niektórymi interpretacjami, a także według Śrimadbhagawatam i Brahmasamhity, Kryszna jest źródłem wszystkich innych inkarnacji (zstąpień), a nie awatarem jakiegoś wyższego boga. Dzieło hinduistyczne Mahabhagawatapurana podaje, iż Kryszna był wcieleniem bogini Kali, która przybyła w takiej postaci na świat fizyczny w celu usunięcia z Ziemi demona o imieniu Kamsa.
Najwcześniejszym tekstem, bezpośrednio opisującym Krysznę jako osobę, jest Mahabharata, chociaż istnieje wiele odniesień do jego imion w najstarszych tekstach indyjskich, takich jak Rygweda i inne Wedy. Opisują go jako inkarnację Wisznu, jest w nich jednym z najważniejszych bohaterów epickich. Zgodnie z Mahabharatą Asurowie, na skutek powtarzających się klęsk w walkach z Dewami, pozbawieni władzy i nieba, zaczęli inkarnować się w ludzi z królewskich rodów. Jako wcieleni i źli z natury bogowie, w liczbie wielu tysięcy, zaczęli szerzyć na Ziemi śmierć i zniszczenie. Ludzie zwrócili się z prośbą do Brahmy, który nakazał wszystkim pozostałym bogom, także Wisznu, żeby sami inkarnowali się w ludzi, aby pokonać złych Asurów.
Zgodnie z najnowszymi obliczeniami narodziny Kryszny miały miejsce około 3228r.p.n.e. Miejsce narodzin znane jest obecnie jako Krishnajanmabhoomi. Najstarszy, szczegółowy opis dzieciństwa i młodości Kryszny zawiera Hariwamsa, dodatek do Mahabharaty, później dołączony do tekstu. Kryszna urodził się w rodzinie królewskiej w Mathurze jako ósmy syn księżniczki Dewaki i jej męża Wasudewy. Mathura była stolicą blisko spokrewnionych rodów Wriśni, Andhaka i Bhodża, znanych pod wspólną nazwą Jadawa (po słynnym przodku Jadu) lub Surasena. Rodzice Kryszny pochodzili z tych rodów. Brat Dewaki, król Kansa, doszedł do władzy, wtrącając do więzienia swojego ojca, króla Ugrasenę. Przerażony proroctwem, że zostanie zabity przez ósmego syna Dewaki, zamknął ją i jej męża w więzieniu planując, że będzie zabijał wszystkie ich dzieci po urodzeniu. Po zabiciu pierwszych sześciu dzieci i rzekomym poronieniu przez Dewaki siódmego, królowi nie udało się zabić Kryszny, który zaraz po urodzeniu został przekazany opiekunom Jaśoda i Nanda (przywódca wspólnoty pasterzy bydła) w Gokuli. Siódme dziecko Dewanaki - syn Balarama zostało cudownie przeniesione do łona pierwszej żony Wasudewy - Rohini. Podobnie przeniesiona została córka Subhadra, urodzona znacznie później niż Balarama i Kryszna (późniejsza żona Ardźuny i matka Abhimanju; uznawana za inkarnację maja; przedstawiana jako młoda kobieta o żółtawej skórze). Król Kansa dowiedział się od bogini Jogaindry o uratowaniu Kryszny i wysyłał demony, aby zabiły chłopca. Zginęły one wszystkie z rąk Kryszny i Balaramy. Wydarzenia z tym związane są popularnym tematem opowiadań o Krysznie.
Kryszna jako młodzieniec wrócił do Mathury, pokonał i zabił swojego wuja Kansę, uczynił Ugrasenę królem Jadawów, a sam został głównym księciem. Zaprzyjaźnił się z Ardźuną i innymi książętami Pandawami z królestwa Kuru. Kryszna był spokrewniony z przywódcami obu zwaśnionych stron: Pandawów i Kaurawów. Z tego powodu zapytał obu, czy chcą jego samego czy tylko jego wojsko. Ponieważ Kaurawowie wybrali wojsko, Kryszna sprzymierzył się z Pandawami. Zgodził się powozić rydwanem u boku Ardźuny w bitwie między klanami Kaurawów i Pandawów o tron Hastinapuru. Osiemnaście rozdziałów szóstej księgi Bhiszmaparwa w Bhagawadgicie zawiera radę, daną przez Krysznę Ardźunie (jeden z bohaterów Mahabharaty, niebiański łucznik, przyjaciel Kryszny i jego towarzysz) na polu bitwy Kurukszetra. Kryszna opisany jest jako dorosły mężczyzna, chociaż istnieją odniesienia do jego wcześniejszych czynów.
Później przeniósł się wraz z innymi Jadawami do miasta Dwaraka (w dzisiejszym Gudżaracie). Po 36 latach nastąpiło tragiczne wydarzenie. w czasie festiwalu wybuchły między Jadawami zamieszki, które doprowadziły do prawie całkowitego wymordowania rodu. W obliczu tej tragedii brat Kryszny, Balarama, postanowił umrzeć czyli porzucić ziemskie ciało za pomocą jogi. Po śmierci brata Kryszna udał się do lasu, aby medytować pod drzewem. Pewien myśliwy pomyłkowo uznał stopę Kryszny za część ciała jelenia i ugodził Krysznę strzałą raniąc go śmiertelnie. Mahabharata opisuje wniebowstąpienie Kryszny, który całe niebo napełnił swoją chwałą jako jednocześnie stwórca i niszczyciel wszechświata.
Praktycznie każda z późniejszych Puran opisuje życiorys Kryszny lub przynajmniej najważniejsze fakty z życia. Podczas gdy Mahabharata i Hariwamsa uznane są za teksty święte przez wyznawców hinduizmu, dwie Purany (Bhagawatapurana i Wisznupurana), które zawierają najbardziej szczegółowy życiorys oraz nauki Kryszny, są uznawane za najświętsze. Około 1/4 Bhagawatpurany poświęcona jest jego życiu i filozofii.
Kryszna łączy w sobie doskonałość boga ze słabościami zwykłego śmiertelnika. Przez całe życie uparcie walczył przeciw złym demonom zagrażającym ludzkości, zarazem jednak był uwodzicielem i choć kochał swą żonę, nieustannie romansował z innymi pasterkami. Jego zabawy z gopi, w tym z Radhą, są tematem wielu tekstów.
Mahabharata wskazuje na sześć kobiet, będących żonami Kryszny, są to: Radha (Rukmini), Satjabhama, Gandhari, Śajwa, Hajmawati i Dźambawati. Hariwamśa wylicza 22 żony Kryszny. Wisznupurana, w zależności od fragmentu dzieła, podaje liczbę 16.101 lub 16.007 kobiet, które poślubił Kryszna oraz liczbę 180 tys. synów Kryszny.
Kryszna był wspaniałym muzykiem - sam dźwięk jego fletu uciszał burze. Do jego atrybutów należą między innymi flet, laska i koło modlitewne.
Kryszna i Radha
राधा
Radha, znana później jako Rasalila, córka Wriśabanu i Kirti, żyła we Vrindavanie (wiosce w północnych Indiach), gdzie wychowywał się Kryszna. Uważana jest za żonę lub kochankę boga, według innej wersji za inkarnację bogini Lakszmi, która przybrała formę Radhy, aby nie rozłączać się z Wisznu także w jego awatarze Kryszny. W wisznuizmie (krysznaizmie) uważa się, że Radha i Kryszna są jednością w dwóch formach - Radha jest emanacją Kryszny tożsamą z nim. Miłość Radhy i Kryszny symbolizuje związek między duszą człowieka i bogiem. Gdy są one rozdzielone, usychają z tęsknoty za połączeniem się ze sobą. Ludzkie uczucie miłości i całkowitego oddania jest w krysznaizmie sposobem na połączenie się z bogiem. Wisznuici uważają, że dla osiągnięcia raganuga (najwyższej formy doskonałości) konieczne jest znalezienie guru, który jest w pełni oddany Radharani.
Rasalila jest opisana w Bhagawatapuranie jako wzajemna miłość Kryszny i pasterek nad rzeką Jamuną, w okolicach Vrindavanu. Kryszna lubił obserwować z drzewa pasterki kąpiące się nago. Grał na flecie, co wzbudziło w kobietach miłość do niego. Porzuciły wszelkie zajęcia oraz obowiązki gospodarskie i rodzinne i poszły tańczyć z bogiem, 4000 zostało jego kochankami. W swoim entuzjazmie zapominały o wyglądzie, ubraniu i jedzeniu, marząc tylko o spotkaniu z bogiem. Kryszna pochwalił ich całkowite oddanie, ponieważ: nie ma wyzwolenia ze świata materialnego, jeśli istnieje przywiązanie do ciała. Symbolem tego było wyzwolenie pasterek gopi z ich tradycyjnego podporządkowania mężczyznom, były posłuszne jedynie Krysznie. Nawet te, które zostały przemocą zamknięte w domach, przywoływały ukochanego Krysznę w myślach, jednocząc się z nim. Kryszna wystawiał na próbę uczucia pasterek, pozornie odrzucając lub opuszczając je, aby nauczyć, że mogą odnaleźć go także we własnych duszach. W krysznaizmie rasalila oznacza mistyczne i ekstatyczne połączenie się wyznawców z Kryszną przez zabawę, taniec, radość, miłość i całkowite oddanie, co ma uwalniać od rezultatów złej karmy.
शिव
Śiwa to jeden z najistotniejszych Dew w hinduizmie. Tworzy Trimurti razem z Brahmą i Wisznu, w której symbolizuje unicestwiający i odnawiający aspekt boskości. Przez śiwaitów uważany jest za boga jedynego, tożsamego z brahmanem. Śiwa nazywany jest wieloma innymi imionami. Zebrane są w dziele Śiwasahasranama, zawierającym 1008 jego imion. Jest jedną z najbardziej złożonych istot boskich w hinduizmie i mitologii indyjskiej. Jego rozmaite przedstawienia zawierają w sobie bowiem wiele pozornych sprzeczności.
Najpopularniejszym przedstawieniem Śiwy jest Nataradźa - Śiwa jako mistrz i władca tańca. Prawie każdy element tej postaci Śiwy ma znaczenie symboliczne. Śiwa-Nataradźa tańczy z prawą nogą stojącą na zabitym demonie, co oznacza, że bóg zwycięża niewiedzę. Trzymany w jednej z rąk bęben symbolizuje akt tworzenia, jedność pierwiastka męskiego i żeńskiego. Ogień w drugiej ręce oznacza, że gdy nastanie odpowiedni moment, świat zostanie przez boga zniszczony. Pozostałe dwie ręce stanowią symbol opieki, jaką otacza swych bhaktów oraz możliwości dostąpienia moksza. Cały zaś taniec to alegoria nieustannego niszczenia i tworzenia się wszechświata, a otaczający Śiwę krąg płomieni świadczy o tym, że prawdziwa natura boska jest tymczasowo niedostępna dla ludzi. Wizerunek ten jest bardzo charakterystyczny dla indyjskiej kultury i sztuki, zwłaszcza dla kultury śiwaickiej.
Popularne jest też przedstawienie Śiwy jako himalajskiego ascetycznego jogina, bez majątku i odzienia, pogrążonego w medytacji, siedzącego w pozycji lotosu na skórze tygrysa na wysokim szczycie góry Meru bądź wędrującego po górach. Obok niego z reguły stoi wbity w ziemię atrybut - trójząb triśula. To Śiwa jako Mahajogin (Wielki Jogin), pan joginów i wędrownych ascetów. Wokół jego ramion owinięte są naga-kundala (węże; w hinduizmie wąż symbolizuje m.in. opiekę boską, a hinduiści wierzą, że zwierzęta te gromadzą się przy świętych). Jego ciało nasmarowane jest świętym popiołem, a jego rozpuszczone włosy symbolizują wody Gangesu. W wędrówkach tych czasem towarzyszy mu jego małżonka - Parwati.
Bhajrawa to forma Śiwy jako uosabienie śmierci, zniszczenia i przemijalności materialnych rzeczy, upływ czasu. Tu Śiwa przedstawiany jest jako niszczyciel wędrujący po cmentarzach w otoczeniu straszliwych upiorów. Często jest całkowicie nagi, w rękach trzyma rozmaitą broń, a przy nim znajdują się ścięte ludzkie głowy, girlandy z głów, czaszek i rąk. Towarzyszy mu często pies i wąż. Postać ta symbolizuje jego gniew przeciwko złym ludziom, a także bezwzględny sposób, w jaki niszczy niewiedzę, spowodowaną przywiązaniem do świata materialnego. Bhajrawa to imię, które w Tantrach używane jest na określenie Absolutu.
Rudra (sanskryt: "ryczący", "wyjący") to imię Śiwy w Wedach. Występuje tam jako Dewa o pomniejszym znaczeniu, jego temat poruszają tylko trzy, cztery hymny Rygwedy. Nieco więcej uwagi poświęca Rudrze Jadźurweda i Atharwaweda. Rudra jest bóstwem niezwykle ambiwalentnym. Jest sławiony jednocześnie jako bóstwo straszne i potężne, bóg czasu, burzy i śmierci, a jednocześnie jako uzdrowiciel, opiekun całej przyrody, natury. Przedstawiany jest jako gniewny łucznik, także lekarz, opiekun bydła. Rudra uważany jest za ojca Marutów - niebiańskich dworzan z orszaku Indry.
W wizerunku Dakszinamurti Śiwa jest ukazany jako nauczyciel wszystkich istot. Siedzi na tronie, zwrócony zawsze ku południu, jedna z jego stóp znajduje się na ziemi, druga na jego tronie. Jedna ręka Śiwy wzniesiona jest ku górze. U jego stóp siedzą ryszi i słuchają go.
Ardhanariśwara to Śiwa przedstawiony z połową ciała męskiego, a połową żeńskiego. Symbolizuje jedność Śiwy z jego śakti i tego, w którym nie ma już dualności. Z punktu widzenia filozoficznego forma ta kojarzona jest z pojęciem "wszechjedni".
Tripurawidźajin to groźna forma Śiwy, zwycięska w walce z trzema tripura (grodami).
Imię Nilakantha ("Ten, który ma niebieskie gardło") wiąże się z opowieścią o jednym z licznych dobrodziejstw, jakich ludzie doznali od Śiwy i czynów, których dokonał w trosce o nich. Gdy rozlała się halahala (trucizna), mogąca zniszczyć wszystkie trzy wszechświaty, Śiwa ją wypił, żeby uchronić żywe istoty. Przed śmiercią uchroniła go jego żona Parwati, obejmując jego szyję tak mocno, że trucizna nie mogła się rozejść dalej po ciele. Halahala doszła jednak do gardła, które posiniało od niej.
Harihara to postać łączna Śiwy i Wisznu. Występuje też czasem pod nazwą Harirudra. Stanowi wyraz i symbol religijnego synkretyzmu.
Inne imiona Siwy to: Jogeśwara (Władca/Pan Jogi), Mahabaleśwar (Wielki Bóg Siły), Mahakala (Wielki Czas, w znaczeniu "pogromca czasu"), Maheśa (Wielki Pan), Maheśwara (Wielki Bóg), Mahadewa (Wielki Dewa), Sthanu (Stały), Śambu (Dobrotliwy), Śarwa (Zabijający strzałami), Śankara (Pokój czyniący), Triambakam (Ten, który ma troje oczu, w znaczeniu "wszechwiedzący").
W różnych nurtach śiwaizmu za inkarnacje Śiwy są uznawane niektóre postacie mitologiczne (np. Śarabha; hybryda - po części człowiek, lew i ptak; przybył, aby uspokoić gniew Narasimhy, awatara Wisznu, po tym, jak ten zabił demona Hirakanjaśipu) lub historyczne (np. Śankara).
Śiwa bywa przedstawiany jako mężczyzna o białej skórze, o czterech ramionach, choć spotkać można jego formy ośmio- i szesnastoręczne. Niektóre rzadsze wizerunki ukazują Śiwę z różną liczbą głów, może ich mieć pięć. Charakterystyczne dla Śiwy są włosy spięte w kok lub też taki kok wykonany z dredów. We włosach boga umieszczony jest cienki sierp Księżyca, stanowiący ozdobę, która symbolicznie, jako negatywny aspekt, odnosi się do cechy nieczułości. Może symbolizować powiązanie Śiwy z miesięcznym cyklem czasu. Śiwa to bóg o trzech oczach. "Trzecie oko" jest okiem mistycznym, położonym na środku czoła i zamkniętym. W hinduizmie nazywane jest "okiem poznania". Uzyskanie poziomu rozwoju, gdy możliwe jest jego otwarcie, równoważne jest z dotarciem do stanu Śiwy. Popularna w Indiach jest opowieść o tym, jak Śiwa spopielił spojrzeniem "trzeciego oka" boga Kamadewę. Skóra tygrysia lub słonia to mitologicznie uzasadniony rodzaj okrycia Śiwy. Za okrycie dla boga może służyć również skóra gazeli. W przedstawieniach Śiwy jako jogina czasami jest ukazywany jako siedzący na takiej skórze. Stanowi ona ozdobę, która symbolicznie, jako negatywny aspekt, odnosi się do braku czystości (nieczystości). Słoń, którego skórą Śiwa się okrywa, nosił imię Gadźasura. Demon ten został zabity za przeszkadzanie w medytacjach wyznawcom Śiwy. Orężem Śiwy jest jego trójząb triśula, będący też symbolem trzech gun, każdy z ostrzy symbolizuje jedną. Są też czasem utożsamiane z przeszłością, teraźniejszością i przyszłością. Trójząb postrzegany jest jako symbol zniszczenia niewiedzy, iluzji. Na triśuli często zawieszony jest damaru - bęben Śiwy. Zwierzętami związanymi z postacią Śiwy są węże. Na przedstawieniach węże owinięte są wokół jego szyi, włosów i ramion. Stanowią ozdoby, które symbolicznie, jako negatywne aspekty, odnoszą się do obłudy. Brynngin to trzmiel towarzyszący Śiwie. Wahana Śiwy jest najczęściej mlecznobiały byk Nandin.
Oprócz antropomorficznych wizerunków Śiwy, istotną rolę odgrywa kult Śiwy symbolizowanego przez lingam (Śiwalingam).
Statuetki Śiwy obsypane popiołem symbolizują zniszczenie wszechświata, gdy nastanie właściwy czas. Śiwa otworzy wówczas swoje "trzecie oko" i wszystko spłonie, a zostanie "tylko popiół". Wibhuti (święty popiół o białawym kolorze) jest powszechnym akcesorium kultowym wśród śiwaitów, używanym między innymi do nakładania śiwaickiej tritilaki.
Meru to góra, na której Śiwa mieszka i medytuje. Na szczycie góry bywa lokalizowane jest miasto Śiwapura, siedziba Śiwy. Posiada cztery bramy, przepływa przez jego teren siedem świętych rzek, wszystko wewnątrz niego pokrywa diamentowy pył. Jego opisy zawierają Brahmandapurana i Wajupurana. Śiwaloka to raj Śiwy, cel aspiracji jego świeckich wyznawców.
Małżonką Śiwy jest bezpostaciowa śakti, znana pod postacią Parwati, Umy, Durgi i Kali. Najczęściej przedstawiany jest obok Parwati. Jednym z takich wizerunków jest Śiwa z Parwati podczas medytacji w Himalajach. Śiwa z Umą są często przedstawiani jako siedzący, czasem jeżdżący na byku Nanda lub stojący obok siebie. Durga przedstawiana jest raczej sama, bez Śiwy. Kali jest najczęściej ukazywana jako stojąca na Śiwie lub podczas związku seksualnego z nim. Te dwie formy są ze sobą ściśle związane i niosą przesłania filozoficzne: jedność pierwiastka męskiego i żeńskiego; ukazują, że bóg jest pozapłciowy, a zarazem łączy w sobie przeciwności; śmierć i życie stanowią nierozerwalny proces; oznaczają, że można zrealizować w sobie boskość w każdym momencie. Kali stanowi alegorię aspektu boga działającego we wszechświecie, naturze, Śiwa natomiast to bóg nieskończony. Te dwie siły, które tak naprawdę stanowią jedną, wiecznie ze sobą współgrają. Według niektórych źródeł drugą żoną Śiwy jest Ganga.
Synem Śiwy, powstałym bez udziału kobiety, jest Skanda, znany również jako Karttikeja, Kumaran, Murugan, bóstwo wojenne, przedstawiane czasem z sześcioma głowami i dwunastoma rękoma, popularne zwłaszcza na południu Indii. We wczesnym średniowieczu i starożytności występuje czasem jako jedyny syn Śiwy. Za drugiego syna Śiwy uznawany jest Ganeśa.
Powszechne jest przedstawianie Śiwy jako kochającego ojca i męża, w towarzystwie jego żony Parwati i Ganeśi. Takie przedstawienia, znajdujące się głównie na kolorowych obrazach, ukazują szczęśliwą i radosną rodzinę.
Śiwaizm powszechny był już w III w., za czasów rządów dynastii Guptów w Indiach, jednak więcej wyznawców zawsze miał wisznuizm. W najstarszych tekstach wedyjskich występował Rudra, wraz z powstaniem Śwetaśwataropaniszady (jedna z najpóźniejszych Upaniszad; zajmuje miejsce w śiwaizmie takie, jak Bhagawadgita w wisznuizmie) wyraźnie wykształcił się śiwaizm. Rudra - Śiwa był tam wychwalany jako "całkowicie dobry" i "nieprzerażający", wyniesiony do roli boga jedynego, a pozostałe bóstwa zostały zepchnięte albo do roli emanacji Śiwy, albo do bóstw niższych i przywiązywano do nich bardzo niewielką wagę. Kult Śiwy (w tym lingamu) rozwinął się w okresie Mahabharaty (IV w.p.n.e.). Ramajana ukazuje Hanumana jako inkarnację Śiwy, zawiera podania mitologiczne o jego historii.
Głównymi dziełami, w których znajdują się opowieści o Śiwie, są niektóre Purany, pochodzące z różnych okresów i różniące się sposobem ukazania Śiwy. Śiwapurana i Lingapurana skupiają się na nim centralnie jako na bogu jedynym - świadczy to o rozwoju religii śiwaickiej. Inne Purany traktują go jako np. trzecią postać Trimurti. Zawarte są tam opowieści, w których Śiwa występuje jako istota nadprzyrodzona. Padmapurana zawiera informację, iż Śiwa jest abheda (tożsamy) z Ramą. Agama (święte pisma przynależne do tradycji śiwaizmu) przedstawiają Śiwę w ujęciu hinduizmu południowoindyjskiego.
पार्वती
Ardhanariśwara
Parwati ("górska bogini" od sanskryckiego słowa "góra"), córka boga Himalajów Himawanta, nie należała do bóstw wedyjskich. Kenopaniszad wspomina o bogini zwanej Uma, związanej z Himalajami, a imię Parwati pojawiło się dopiero w literaturze epickiej, zarówno w Mahabharacie, jak i Ramajanie. Głównym źródłem mitów o Parwati są Purany, później wzmianki w eposach.
Parwati jest bądź archetypicznym uosobieniem Dewi (imię, którym nazywane są często wszystkie bóstwa żeńskie panteonu hinduistycznego jako różne aspekty tej samej bogini) bądź jest ściśle związana z Śiwą jako źródło jego śakti (boskiej mocy). Początkowo odrębna od innych plemiennych bogiń, w późniejszym hinduizmie stopniowo przejmując niektóre ich atrybuty, często była z nimi utożsamiana. Z biegiem czasu stała się uogólnioną personifikacją kobiecości, zwłaszcza w jej matczynym aspekcie jako matadźi (bogini matka). Sama jest matką dwójki bogów: Ganeśa i Kartikeji.
Parwati konsekwentnie jest przedstawiana jako bogini łagodna, w przeciwieństwie do innych, budzących grozę (Durga, Kali, Ćandi, Lalita lub Ćamunda). Inne jej imiona to Ambika (Matka) lub Gauri ("jasna", "złota") czy Śjama ("ciemna"). Te ostatnie epitety, opisujące kolor cery, zdają się sobie przeczyć, ale wyjaśnia je jeden z mitów, mówiący o tym, że pierwotnie ciemnoskórej bogini po długotrwałej ascezie zmienił się odcień na jaśniejszy.
W sztuce indyjskiej Parwati występuje niekiedy samodzielnie, przedstawiana jako piękna kobieta z odsłoniętymi piersiami - w starożytnych Indiach nagość była symbolem boskości, zaś ubranie znakiem przywiązania do świata materialnego. W formie samodzielnej często ma cztery ramiona, symbolizujące jej moc. Najczęściej jednak ukazywana jest wraz z Śiwą, jako partnerka siedząca na jego udzie lub nawet zupełnie z nim utożsamiona w formie nazywanej Ardhanariśwara (Śiwa-Parwati w postaci pół-męskiej, pół-kobiecej). Bardzo częste jest również przedstawienie w stylizowanej formie połączonych linga-joni (seksualno - duchowy symbol jedności przeciwieństw). Innym rodzajem wizerunków jest Parwati ze swoim synkiem Ganeśą. Bogini często towarzyszy lew (w starszych dziełach lwica). W czterech rękach może trzymać różaniec, lustro, dzwonek i cytrus, w innych wersjach może się pojawić trójząb lub lotos.
Kult Parwati zdaje się łączyć dwa, wydawałoby się sprzeczne nurty w hinduizmie: ideał życia rodzinnego i ascezę.
सती
Uma, zwana też Sati, to w tradycji hinduistycznej jedna z form Dewi, żona Śiwy, córka Dakszy i Prasuti. Uma jest mediatorką w wielu niebiańskich konfliktach, a swoich wyznawców uczy, jak zachować równowagę pomiędzy pozornymi sprzecznościami ludzkiej natury. Jej imiona to także: Ambika, Annapurna, Bhairawi, Ćandi, Gauri, Durga, Dźagadmatai (matka całego świata) Kali, Kandźakumari, Kumari, Mahadewi, Śjama. Przedstawiana jest zwykle jako dystyngowana postać, siedząca u boku Śiwy.
W Ramajanie z Umą identyfikowana jest Parwati, chociaż w starszych mitach miano Uma oznaczało pierwszą żonę Śiwy, Sati.
Kiedy dobiegał końca okres satjajuga i rozpoczynał kolejny okres tretajuga, Śiwa, boski wzór ascetów i joginów, nadal pochłonięty był najgłębszą medytacją. Jej rygory spowodowały taki upał, że ludzkości groziła zagłada. Brahma, stwórca, martwił się tą sytuacją. Poprosił Paraambę - żeński aspekt Absolutu, personifikowany jako śakti, aby oderwała uwagę Śiwy od intensywnej medytacji i wciągnęła go w grę miłosną, by natura mogła się nadal rozwijać, a nie być zniszczona przez suszę. Paraamba zgodziła się przybrać kolejną formę, aby uwieść w niej Śiwę.
Z kolei swojemu synowi Dakszy Brahma polecił, aby intensywnie medytował z pragnieniem, by Paraamba narodziła się jako jego córka. Daksza był bardzo oddanym i posłusznym synem. Z chęcią zaakceptował polecenie ojca i wykonywał bardzo ciężką pokutę przez 3 tys. boskich lat. Paraamba była bardzo zadowolona ze starań Dakszy. Po tym wszystkim pewnego dnia oboje małżonkowie, Daksza i Praśuti, pomodlili się do Paraamby, aby przyszła na świat jako ich córka. Narodziła się ona jako ich pierwsza córka o imieniu Sati ("ta, która jest"), zwana również Dakszajani i wykonywała intensywną medytację, aby zostać żoną Śiwy. Dzięki boskiej mocy udało się jej wzniecić zainteresowanie Śiwy nie tylko swą wspaniałą urodą, ale także wielkim ascetyzmem.
Daksza nigdy nie lubił Śiwy, nazywając go brudnym, wędrownym ascetą i śmiejąc się, że jest wielkim joginem kohortgoblinów i upiorów. Jednakże Sati, nie zważając na zakazy ojca, poślubiła Śiwę, który bardzo pokochał małżonkę. Sati po ślubie z Śiwą opuściła pałac swojego ojca i zamieszkała z ukochanym mężem w jego górskiej pustelni, dlatego też często zwana jest "pani gór".
Od momentu, kiedy Sati postąpiła wbrew woli ojca, Daksza okazywał jeszcze większą niechęć do Śiwy. Pewnego razu postanowił wykonać wielką ceremonię jadźńa na cześć Wisznu. Na tę uroczystość zostali zaproszeni członkowie rodziny i przyjaciele, bogowie i wielcy święci ryszi, nie zabrakło tam dworzan i poddanych. Jednakże Daksza świadomie z tej listy wykluczył swoją córkę Sati i zięcia Śiwę. Śiwie brak zaproszenia był zupełnie obojętny, natomiast Sati poczuła się znieważona tym, że ojciec nie zaprosił na tak wielką uroczystość jej i jej ukochanego męża, a tym samym według tradycji - honorowego członka rodziny. Postanowiła więc sama, bez zaproszenia, udać się na dwór ojca przypuszczając, że, bez względu na wszystko, jako córka króla będzie mile widziana, jednakże tak się nie stało. Wskutek bezwstydnego obrażania Śiwy przez króla Dakszę i jego dworzan, Sati postanowiła ofiarować siebie i popełnić samobójstwo, rzucając się w ofiarny ogień jadźńa z żalu za zniewagi, skierowane na ukochanego męża. Słysząc, co się stało z ukochaną małżonką, Śiwa, pełen gniewu na swojego teścia, że ten mógł w tak podły sposób zranić swoją własną córkę, pojawił się na środku sali w swojej strasznej formie niszczyciela Rudry i zaczął atakować wszystkich obecnych gości. Złapał pukiel włosów Dakszy, obciął go i rzucił na ziemię. Z jednego kosmyku powstał okrutny Wirabhadra, a z drugiego straszna Rudrakali, natomiast z gniewu Sati - Bhadrakali. Powstałe w ten sposób demony na rozkaz Śiwy zaatakowały i zabiły wielu gości. W swoim gniewie Śiwa obciął głowę Dakszy i rzucił ją w ogień ofiarny. Przerażeni i z wyrzutami sumienia pozostali goście postanowili przebłagać Śiwę. Błagali go o miłosierdzie, o przywrócenie życie Dakszy i pozwolenie na zakończenie ofiary. Na prośbę samego Brahmy Śiwa okazał łaskawość i wskrzesił Dakszę, a nie mogąc odnaleźć jego głowy, ożywił go, przyprawiając mu głowę kozła. Powróciwszy do życia, Daksza zdał sobie sprawę z wielkiego grzechu, który popełnił i pochwalił Śiwę za słuszne ukaranie go i obcięcie głowy, która popełniła grzech. Poprosił o przebaczenie i wyraził swoją wdzięczność za przywrócenie go do życia z głową kozła. Sati w następnym wcieleniu odrodziła się jako Parwati i ponownie wzięła ślub z Śiwą, od tej pory już nigdy się z nim nie rozstając.
Mit jest wytłumaczeniem, w jaki sposób Śiwa, mając dwie żony, pozostał monogamistą - ponieważ była to ta sama dusza w dwóch wcieleniach. Zarówno Sati, jak i Parwati określane są jako manifestacje Mahadewi (wielkiej bogini).
दुर्गा
Durga to wojownicza forma Dewi, niezwyciężona w boju, zewnętrzna moc, maja, posiadająca naturę ćit (duchowej mocy), czynnik stwarzający, zachowujący i niszczący doczesny świat. Jej główne zadanie to walka z demonami. Durga wyłania się z śakti albo powstaje jako moc snu lub jako moc stwórcza Pana Gowindy (jedno z imion Wisznu). Do Durgi nie mają mieć dostępu konkurenci - jej imię oznacza też "nieprzystępna".
W jednym z mitów bogowie zostali podporządkowani demonom, którym przewodził Mahiszasura. Ten fakt tak bardzo rozwścieczył Wisznu i Śiwę, że ich gniew zjednoczył się z energią innych bogów, a w efekcie powstała bogini Durga, dosiadająca tygrysa. Demony rzuciły się na Durgę, która zabijała je maczugą, pętlicą, mieczem i trójzębem. Mahiszasura pod postacią bawołu przestraszył jej zastępy, a następnie zaatakował jej tygrysa. Durga rozwścieczona złapała go na arkan (wschodni typ sznura służącego do walki), ale on przemienił się w lwa. Odcięła jego głowę, ale wówczas Mahiszasura pojawił się jako mężczyzna z mieczem w dłoni. Przeszyła mężczyznę mieczem, a ten przemienił się w słonia. Kiedy obcięła jego trąbę, na powrót stał się bawołem. Wreszcie, odrzucając na bok góry, rzucił się na nią. Durga doskoczyła do Mahiszasury i przeszyła go trójzębem. Kiedy próbował się uwolnić, odcięła mu głowę mieczem.
काली
Kali to hinduska bogini czasu i śmierci, pogromczyni demonów i sił zła. Bywa też rozumiana jako "pani kosmosu" lub Absolut, źródło zasad kosmicznych i wszelkich archetypów. Niektóre nurty hinduizmu wprost utożsamiają formy bogini Kali ze stanami świadomości człowieka.
Opisy bogini zawierają dopiero stosunkowo późne dzieła - Purany i eposy. Jej postać występuje też w literaturze hinduizmu ludowego.
Kali w jednej z kilku głównych form ikonograficznych jest ciemnoskóra i wychudzona, z długimi zębami, odziana w tygrysią skórę i naszyjnik z czaszek. Pojawia się najczęściej na polach bitewnych lub na miejscach kremacji. Czasami przedstawiana jest z wężami wplecionymi we włosy. Często pojawia się z wystającym, najczęściej nieprzeciętnie długim językiem, głową demona w ręce oraz pasem z uciętych rąk. Bywa przedstawiana z kilkoma parami rąk. Ich liczba zdaniem Mahabhagawatapurany może wynosić: dwa, cztery, osiemnaście, jak również sto, a nawet tysiąc.
Kali przybiera różne formy: Mahakali, Kalika, Dakszinakali, Śmaśanakali, Kamakali, Kalasankarszini, Guhjakali, Bhadrakali. Kalikapurana wymienia trzy kolejne emanacje (wyłanianie się bytów z prapierwiastka uznawanego za byt doskonały, nieskażony) Kali, którymi są boginie: Ugraćanda, Bhadrakali i Durga.
Kali jest jedną z głównych postaci śakti, żony Śiwy, ale bywa też przedstawiana jako partnerka Wisznu, Kryszny, Ganeśa lub Skandy.
Najbardziej znanym miejscem kultu Kali jest Kalkuta - nazwa miasta pochodzi od imienia bogini. Gniew Kali wierni uśmierzają ofiarami ze zwierząt i darem ich krwi. W przeszłości wzmiankowane są również ofiary ludzkie i samoofiarowanie, nawet samodekapitacja.
गणेश
Ganeśa, znany też jako Ganapati i Winajaka (Pan Zastępów ) jest w mitologii indyjskiej przywódcą Ganów (pośrednich bóstw), Dew mądrości i sprytu, patron uczonych i nauki, opiekun ksiąg, liter, skrybów i szkół. Uważany za patronującego fragmentowi przestrzeni sakralnej w ćakra muladhara. Ganeśa jest złośliwy, ale kiedy się go udobrucha, staje się bardzo pomocny. Usuwa wszelkie przeszkody i zapewnia powodzenie w najróżniejszych przedsięwzięciach, dlatego m.in. ceremonie religijne zaczyna inwokacja skierowana do niego, a dzieła literackie otwiera zwykle poświęcona mu dedykacja. Jest także uznawany za boga obfitości i dobrobytu - jako taki patronuje kupcom i bankierom. Uosabia witalność i żywotność. Jego małżonki to Buddhi (inteligencja) i Siddhi (sukces).
Przedstawiany jest zwykle jako czteroręki mężczyzna o głowie słonia z jednym kłem. Posiada cechy słonia, czyli mądrość i siłę. Ma cztery ręce, z czego w jednej z nich trzyma zwykle tacę ze słodyczami. Jego skóra jest złota, czerwona lub niebieska. Atrybutami bożka są: śankha (koncha, muszla), ćakra (dysk), lilia wodna, księga - symbol mądrości, kieł, topór oraz trąbka, czyli symbole falliczne, określające potęgę twórczą. Jednym z atrybutów Ganeśa jest łuk zrobiony z łodygi rośliny ikh (trzciny cukrowej), z którego strzela ukwieconymi strzałami puszpaśara, wskazując właściwą drogę. Jego wielki brzuch to znak dobrobytu, a wahana, którym jest szczur - sprytu.
Najpopularniejsze mity o Ganeśi opisują jego narodziny, wyjaśniają pochodzenie słoniowej głowy, brak kła oraz ukazują jego moce związane z usuwaniem przeszkód.
Ganeśa pojawił się bez udziału boga. Parwati, nie mogąc doczekać się aktu zapłodnienia przez Śiwę, ulepiła Ganeśę z woskowiny usznej i tchnęła weń życie.
Parwati poszła kąpać się do stawu i poprosiła synka, by pilnował jej szat, ale kiedy zażywała kąpieli, nadszedł zazdrosny Śiwa. Tak bardzo się zdenerwował, widząc młodzika, który ośmielił się podglądać boginię, że odciął mu głowę. Zrozpaczona Parwati poprosiła Śiwę o uratowanie synka. Śiwa nie miał takiej mocy, by przywrócić chłopczykowi pełną postać, gdyż bogowie nie są cudotwórcami i czarodziejami, muszą podporządkować się podstawowym prawom biologicznym. Śiwa obiecał, że przytwierdzi głowę pierwszej istoty, jaka wyjdzie z lasu, a był to słoń.
Według opowieści mitologicznej, kiedyś gdy spadł z drzewa owoc mangowca, Śiwa postanowił dać go temu z synków, który najszybciej okrąży świat. Skanda natychmiast wybrał się w długą drogę, ale sprytny Ganeśa obszedł swoich rodziców, siedzących pod mangowcem i powiedział: Jesteście całym moim światem. Otrzymał owoc mangowca.
W wizerunku bożka możemy zauważyć, że nie ma jednego kła. Pewna legenda mówi o tym, że któregoś dnia pojechał na przejażdżkę swym wierzchowcem, który przestraszył się na widok węża i zrzucił z grzbietu boga. Wtedy pełen smakołyków brzuch Ganeśi pękł, wysypując zawartość. Ganeśa wrzucił je z powrotem do środka i owinął się wężem. Świadkiem tego zdarzenia był Księżyc, który nie mógł powstrzymać się od śmiechu, więc rozgniewany bóg ułamał sobie jeden z kłów i rzucił nim w Księżyc. Inny mit mówi o tym, że miał spisać własnym kłem Mahabharatę pod dyktando legendarnego Wjasy lub też na rozkaz Walmikiego. Jeszcze inna wersja jest taka, że Ganeśa stracił swój kieł w bitwie z Paraśuramą (Rama Dzierżący Topór), synem Jamadagniego i Renuki, uczniem Śiwy, zabójcą Kartawirji, który ukradł i zabrał do Mahismati należącą do ojca Paraśuramy Kamadhenu, cudowną pra-krowę, spełniającą wszelkie życzenia, niekiedy utożsamianą z boginią Dewi w jej aspekcie Saraswati.
Ganeśa jest niezwykle popularnym bóstwem w Indiach, zarówno południowych, jak i północnych. Cześć oddają mu wisznuci i śiwaici, członkowie wszystkich warn i dźati. Pełni także istotną rolę w śaktyzmie, smartyzmie i tantryzmie. Ganeśa nie jest bóstwem wedyjskim, lecz prawdopodobnie wywodzi się z wcześniejszego, niearyjskiego, ludowego kultu słonia, powszechnego w całej południowo - wschodniej Azji. Ganeśa jednak jest Dewą radosnym, kochającym i sympatycznym, w przeciwieństwie do dzikiego i wściekłego słonia, czczonego przez ludy przedaryjskie. Pod imieniem Ganeśa zaczął być czczony w hinduizmie od V w., kult osiągnął pełnię ok. VI-VII w., kiedy zyskał szczególną popularność wśród warstw kupieckich. Jego kult często współwystępuje z kultem Lakszmi, łączy także w sobie aspekty bóstwa płodności i niekiedy bóstwa solarnego.
Hanuman
हनुमान
Hanuman, nazywany też Mahaverą, był ministrem Sugriwy, króla małp, oddanym sługą Ramy, jednym z istotnych bohaterów Ramajany, pojawił się również w Mahabharacie. Niekiedy uznawany jest za inkarnację Śiwy. Bóstwo jest dostarczycielem odwagi, nadziei, mądrości, intelektu i poświęcenia, gwarantuje wanara (zwycięstwo). Jest zwykle przedstawiany jako silna małpa z maczugą, symbolizującą odwagę oraz tatuażem Lorda Ramy na piersi. Hanuman walczył w wojnie z demonem Rawaną, wywołaną uprowadzeniem Sity, po stronie wojsk Lorda Ramy, zdobywając Sri Lankę i pokonując armię rakszasów. Jego wizerunek widniał na fladze wetkniętej w rydwan Kryszny i Ardźuny.
सूर्य
Surja to bóstwo wedyjskie, prawdopodobnie pochodzenia irańskiego, personifikacja Słońca, występujące również w późniejszych tekstach mitologii indyjskiej. Przedstawiany jest w stroju irańskiego wojownika, w butach. Przemieszcza się po niebie, przemierzając przestrzeń wokół góry Meru w swym rydwanie zaprzężonym w siedem koni, powożonym przez Arunę (personifikacja świtu) w okresie doby. Surjopaniszad uważa go za "najwyższą rzeczywistość". Uznawany za jednego z nawagraha (określenie planety w hinduizmie i wedyjskim dźjotisza - systemie astrologicznym), władał niedzielą, zsyłał niepokój, choroby i cierpienia. W późniejszym hinduizmie stracił na znaczeniu, wchłonięty przez postać Wisznu.
(Źródło: pl.wikipedia.org, podroze.onet.pl, exotictravel.pl, niezwyklyswiat.com)