Hinduizm ma ogromny zbiór świętych pism, które według hinduistów zostały spisane przez natchnionych przez boga ryszich i jako takie bezpośrednio pochodzą od boga. Dzieli się je na śruti - Wedy oraz smryti - literaturę początkowo niekanoniczną, w skład której wchodzą eposy: Mahabharata, Ramajana, Purany, Manusmryti oraz Sutry. Istnieją również inne księgi uznawane za święte tylko przez niektóre hinduistyczne odłamy bądź ruchy religijne np. Tantry czy Agama, a nawet w niektórych nurtach za święte uznawane są święte teksty innych wyznań. W Indiach Południowych bardzo duże znaczenie kulturalno - religijno - społeczne ma księga Tirukkural, która spełnia tam bliźniaczo podobną rolę jak Biblia chrześcijańska w krajach zachodnich. Dla części hinduistów kanon świętych ksiąg jest w dalszym ciągu otwarty.
Wedy
Wedy to święte księgi hinduizmu, najstarsza grupa religijnych tekstów sanskryckich, które stanowiły całość ówczesnej wiedzy człowieka o świecie ludzi i bogów; antologia tekstów z różnych okresów, o różnej tematyce, budowie i przeznaczeniu. Objętością Wedy przewyższają sześciokrotnie Biblię.
Wedy to wiedza o świecie, która istniała od zawsze. Nie była tworem ludzkim, lecz jedynie została objawiona ryszim - wieszczom - poetom. Pierwsza postać, która otrzymała tę wiedzę, to bóg Brahma, pierwsza istota we wszechświecie. Brahma z kolei udzielił jej swoim synom i uczniom, tak jak początkowo otrzymał ją od ekspansji Wisznu - Garbhodakaśaji.
Według teorii o najeździe Ariów na Indie, za moment powstania Wed przyjmuje się umowną datę ich przybycia, czyli około 1800r.p.n.e., choć prawdopodobnie część tekstów powstała wcześniej. Nie ma zgody co do tego, kiedy zakończono tworzenie zbiorów, ponieważ jednak kanoniczne teksty buddyjskie cytują fragmenty Sanhit, a także Brahman, Aranjaków i wczesnych Upaniszad, zakłada się, że redakcję zakończono przed drugą połową VI w.p.n.e. Wobec tego umowne daty powstawania Wed to 1500-500r.p.n.e. Okres, w którym powstawały Wedy, nazywany jest okresem wedyjskim.
Początkowo Wedy przekazywano tylko ustnie, dopiero później wszystkie zbiory zebrano i skodyfikowano. Miał to uczynić wieszcz Wjasa, starożytny mędrzec indyjski. Imię Wjasa wywodzi się od słowa sanskryckiego "porządkować, redagować". W rzeczywistości proces kodyfikacji zapisu Wed był długotrwały i angażował wielu ludzi, a początek zapisu prawdopodobnie miał miejsce około VIII w.p.n.e. Wedy zapisano w archaicznej formie sanskrytu, zwanej językiem wedyjskim. Jest on jednym z najstarszych języków indoeuropejskich, w którym zachowały się zabytki pisane.
Stopniowo wokół Wed narosła olbrzymia literatura: studia, głosy, komentarze. Najsłynniejszym komentatorem Wed był Sajana, żyjący w drugiej połowie XIV w.
Wedy dzielą się na trzy rodzaje: śruti - objawienie, w sanskrycie dosłownie "to, co usłyszane"; smryti - zapamiętane; njaja - wiedza opierająca się na logice.
Najstarsze i najświętsze księgi to cztery Sanhity (zbiory), które służyły jako "mszały" w obrzędach jadźńa czy śrauta:
- Rygweda - wiedza hymnów pochwalnych (ryć);
- Jadźurweda - wiedza formuł ofiarnych (jadźus);
- Samaweda - wiedza śpiewów ofiarnych (saman);
- Atharwaweda - wiedza zaklęć magicznych - zbiór formuł magicznych, zaklęć i egzorcyzmów najpóźniej włączony do kanonu.
Poszczególne Sanhity przypisano kapłanom, biorącym udział w odprawianiu ofiary wedyjskiej: hotar recytował hymny Rygwedy, głosząc chwałę bogów i zapraszając ich do udziału w ofierze; udgatar (kantor) śpiewał teksty Samawedy; adhwarju wykonywał wszelkie czynności manualne związane z obrzędem i recytował półgłosem formuły Jadźurwedy; brahman, główny kapłan, który czuwał nad poprawnością wszelkich czynności związanych z ofiarą, miał recytować w myślach zaklęcia Atharwawedy, chroniąc w ten sposób uczestników przed niebezpiecznymi skutkami potencjalnych uchybień w obrządku.
Rygweda
Rygweda, jedna z czterech Sanhit, wchodzących w skład Wed, to najstarszy zabytek literacki indoaryjski, niejednolity treściowo i chronologicznie. W 2007r. została wpisana na listę UNESCO Pamięć Świata.
Najstarsze znane cywilizacji zachodniej hymny Rygwedy mogły powstać około XIV w.p.n.e., jeszcze przed wejściem Ariów do Indii. Miejscem powstania części tekstu mógł być Afganistan. Główny zrąb powstał prawdopodobnie później, już na wschodnich terenach Pendżabu - wniosek ten wysnuto na podstawie analizy nazw geograficznych występujących w treści.
Rygweda składa się z 1028 sukta ("dobrze powiedziane", hymny), zgromadzonych w dziesięciu mandala (kręgach). Średnio hymn ma około dziesięć strof, najdłuższy ma ich 58, najkrótszy tylko jedną. Tylko pierwsza i ostatnia mandala zawierają taką samą liczbę hymnów.
Najstarsza część to mandala od drugiej do siódmej, tzw. mandala rodzinne, ponieważ tradycja przypisuje je określonym rodom wieszczów. We wszystkich tych mandala hymny ułożone są w tym samym porządku: pierwsze są skierowane do Agniego, następne do Indry, a kolejne do pozostałych bóstw wedyjskich. Hymny są ułożone według liczby strof i według długości metrum, od najdłuższego.
Później powstała druga część - od 51. hymnu mandala pierwszej, która zawiera dziewięć krótkich zbiorów różnych autorów, potem pierwsza część pierwszej mandala oraz mandala ósma - obie są bardzo zbieżne w treści. Następnie dodano mandala dziewiątą, bardzo jednorodną pod względem treści - wszystkie hymny skierowane są do Somy. Na końcu włączono mandala dziesiątą, która różni się od wcześniejszych treścią i formą - wiele jej hymnów napisano w formie dialogów, a w treści uwidaczniają się zmiany w panteonie bóstw (pojawiają się nowe bóstwa), pojawiają się spekulacje filozoficzne, dotyczące natury i powstania wszechświata, opisy innych rytuałów niż ofiara wedyjska. Jeszcze później do mandala ósmej dodano osobno numerowane hymny - valakhilja.
Rygweda zachowała się w dwóch postaciach: sanhitapatha - normalny tekst oraz padapatha - tekst uwzględniający zmiany sandhi (zasady fonologiczne, służące ułatwieniu wymowy) oraz zawierający analizę złożeń; tekst ten powstał dla celów dydaktycznych i praktycznych - ułatwia zapamiętanie hymnów.
Hymny Rygwedy są metryczne, ale bez rymów. Najczęstsze rodzaje metrum to: trisztubh, gajatri, dźagati oraz anusztubh (tzw. śloka). Te same miary występują w Aweście (święta księga zaratusztrianizmu).
Rygweda to przede wszystkim księga kapłańska, w znacznej mierze służyła celom liturgicznym i obrzędowym. Hymny, jako utwory religijne i poetyckie, niewiele mówią o wydarzeniach swojej epoki, ale odsłaniają obraz ówczesnej kultury, wierzeń, systemu etycznego oraz odtwarzają zasięg ekspansji Ariów na terenie Indii.
Większość tekstów Rygwedy to hymny do bóstw, które zawierają zaproszenie do wzięcia udziału w ofierze, głoszą chwałę bogów, wymieniają ich imiona i epitety, funkcje i atrybuty oraz zawierają prośby do bóstw. Wiele z nich wspomina ważne legendy oraz mity, ale nie przytacza ich w całości, np. opowieść o zabiciu przez Indrę demona Wrytry. Różnym elementom świata natury przypisuje się cechy boskie, np. jutrzenka w osobie bogini Uszas, ogień w postaci boga Agniego.
Jedna z najsłynniejszych izolowanych strof Rygwedy to Mantra Gajatri, najświętsza i najważniejsza wedyjska mantra (różańcowa modlitwa hinduizmu), skierowana do Sawitara, bóstwa łączonego ze Słońcem, akcentująca medytację nad jego doskonałym światłem z prośbą o oświecenie intelektu.
Istnieje wiele dobrych przekładów znaczenia, które się uzupełniają lub zawierają dodatkowe objasnienia. Jeden z typowych przekładów brzmi:
Oto Światłość ogarniamy (przenikamy);
Cali światłością niebios przeniknięci;
Światłem wszystko umacniamy!”
Hinduiści wierzą, że Mantra Gajatri ma moc niweczenia karmy. Jest to nieodzowny do dzisiaj element codziennego rytuału porannego ortodoksyjnych hindusów, praktyka codzienna wszystkich uczniów bramińskich w Indiach, recytowana trzy razy dziennie po 108 razy z użyciem mali (różańca).
W mandala dziesiątej pojawiają się zaczątki spekulacji filozoficznych, które kontynuowane będą w Brahmanach i Upaniszadach. Szczególnie znany jest hymn 129. - Nasadija. Odzwierciedla on kwintesencję monizmu (filozoficzny pogląd uznający naturę wszelkiego bytu za jednorodną: materialną, duchową lub materialno - duchową; jest poglądem przeciwstawnym do dualizmu i pluralizmu) w myśli indyjskiej.
W Rygwedzie odnaleźć można ślady niearyjskich wpływów na język, mimo to jej język (staroindoaryjski - wedyjski), w odróżnieniu od późniejszego sanskrytu, jest zasadniczo jednolity.
Pierwszy znany komentator Rygwedy to Jaska (prawdopodobnie VII-VI w.p.n.e.), lecz on sam wymienia kilkunastu swoich poprzedników.
- Wybrane hymny Rygwedy w przekładzie Franciszka Michalskiego
- Rygweda w tłumaczeniu Barbary Mikołajewskiej
Z każdą Sanhitą wiążą się młodsze teksty: Brahmany, Aranjaki i Upaniszady. Czasem mianem "Weda" określa całą taką grupę tekstów.
Brahmany
Brahmany to obszerne komentarze prozą do Wed, przynależące do literatury śruti. Zawierają egzegezę (wyjaśnienie, wyprowadzenie) rytuałów śrauta oraz tekstów Sanhit, niezbędnych do wykonania tego rytuału. Każda Brahmana odnosi się do określonej Sanhity w konkretnej redakcji.
W Brahmanach można odnaleźć m.in. uzasadnienie różnych elementów rytuału ofiarnego oraz objaśnienie ich sensu; rozwinięcie mitów i legend w Sanhitach jedynie sygnalizowanych itp. Brahmany stanowią podwaliny indyjskiej myśli spekulatywnej (opartej na myśleniu abstrakcyjnym, oderwanej od rzeczywistości).
Proza Brahman jest prosta, jasna, bardzo precyzyjna, ale monotonna stylistycznie, zawiera m.in. szereg długich list, nie obfituje w środki stylistyczne, często przybiera formę dialogu.
Aranjaki
Aranjaki to część kanonicznej literatury wedyjskiej, spisana w sanskrycie, stanowiąca zbiór tekstów fazy przejściowej, pomiędzy zawierającymi opisy obrzędów ofiarnych Brahmanami, a spekulacjami filozoficznymi Upaniszad.
Nazwa "teksty pustkowi", czasami mylnie tłumaczona jako "teksty leśne", oznacza, że ich zawartość uważano za sekretną, przez co nie mogła być komunikowana osobom świeckim. Bramin, chcący zapoznać się z Aranjakami, musiał opuścić tereny zamieszkane i udać się w miejsce ustronne: skąd nie było widać dachów zabudowań.
Treścią Aranjaków jest doktryna czterech, ściśle powiązanych z kanonem wedyjskim, aśram (etapów życia), w którą wpisany został tradycyjny ideał życia braminów, ale również przedstawicieli pozostałych wyższych warn - arya (szlachetnych). Pierwsza aśrama to okres nauki, w którym student pod okiem nauczyciela zgłębiał przesłanie Wed. Kolejna to życie domowe, kiedy jako gospodarz i głowa rodziny składał przeznaczone bogom ofiary (Brahmany). Trzecia to nadejście wieku starczego, kiedy to dobry arya zostawał pustelnikiem i oddawał się pogłębionym studiom nad znaczeniem poszczególnych obrzędów (Aranjaki). Ostatnia to okres, w którym czując zbliżającą się śmierć odsuwał się od zgiełku życia i przy pomocy praktyk ascetycznych próbował zgłębić naturę jedności z brahmanem (Upaniszady).
W związku z doktryną czterech aśram do niedawna jeszcze uważano, że przeważające w Aranjakach treści symboliczne były ekwiwalentem obrzędów, których przebywający na medytacyjnym oddaleniu bramin nie był w stanie samodzielnie odprawiać - były zbyt złożone, wymagały większej ilości osób i specjalnych przyrządów. Współcześnie przyjmuje się jednak, że służyły one przede wszystkim pogłębionym i prowadzonym w odosobnieniu studiom nad symboliką, mistyką i znaczeniem poszczególnych rytuałów. Z czasem ten meta-rytualizm zaczął rozwijać się niezależnie i osiągnął formę właściwej Upaniszadom myśli spekulatywnej, co z kolei doprowadziło do krytyki i zaniku samego rytualizmu.
Chociaż datowanie Wed jest niezwykle trudne, wiadomo jednak, że chronologicznie wraz z Upaniszadami Aranjaki tworzą tzw. Wedantę (koniec, zwieńczenie Wed), co pozwala przypuszczać, że powstały w późnej fazie okresu wedyjskiego.
Upaniszady
Upaniszady to najpóźniejsze, bo pochodzące z VIII-III w.p.n.e., teksty o treści religijno - filozoficznej, należące do wedyjskiego śruti (objawienia). Nazwa pochodzi od sanskryckich słów: sad - "siedzieć" i upa ni - "obok", "w pobliżu". Znanych jest ponad dwieście Upaniszad, nadal powstają nowe w czasach współczesnych. Służyły i nadal są użytkowane jako teksty pomocnicze do praktyk medytacyjnych.
W 1657r. uczeni z Benaresu (dzisiejsze Varanasi), na polecenie księcia Dara Shikoh, przełożyli na język perski zbiór Upaniszad, zaś francuski indolog Abraham Hyacinthe Anquetil-Duperron przełożył ten wybór na łacinę w pracy Oupnek'hat, opublikowanej w latach 1801-1802.
Najstarsze Upaniszady, zwane wedyjskimi, spisane są prozą i stanowią przedłużenie tradycji Aranjaków. Dwanaście nosi miano "wielkich" (maha) i właśnie one mają honor bycia częścią czterech świętych Wed i noszą nazwę Wedanta. Muktikopaniszad, datowana na koniec XIV w., zawiera listę 108 najważniejszych Upaniszad, tzw. kanonicznych. Lista ta obejmuje następujące podgrupy: Maha Upaniszady (12), Samanjawedanta Upaniszady (23), Joga Upaniszady (20), Sannjasa Upaniszady (17), Waisznawa Upaniszady (14) i Śakta Upaniszady (8).
Upaniszady stanowią kontynuację filozofii spekulatywnej Brahman, rozwinęły m.in. doktrynę brahmana, atmana, sansara, karmy.
Inne
Wedangi (człony Wedy) to grupa sześciu zbiorów naukowych tekstów wedyjskich, najczęściej zaliczanych do smryti, uzupełniających cztery Sanhity, zawierających sutry i śastry. Ich wiedzę poznaje brahmaćarja w okresie nauki u swojego guru. Dzielą się na:
- śiksza i ćhandas - nauka właściwej wymowy wedyjskich głosek i nauka metrum potrzebnego do śpiewania wersów;
- nirukta i wyakarana - słownik i gramatyka;
- kalpasutra - wiedza o rytuałach publicznych i domowych, mantry, prawo i etyka społeczna, budowa ołtarzy;
- dźjotisza - astronomia i astrologia.
Sutra to nazwa religijnych ksiąg buddyjskich lub hinduskich. W buddyzmie Sutry zawierają nauki Buddy, jego wykłady, dyskusje z uczniami i słuchaczami. W hinduizmie termin sutra oznacza mniej więcej "aforyzm" i odnosi się do mądrości wyrażonej w zwięzły sposób. Termin ten odnosi się również do późniejszych pism, dotyczących ważnych nauk, autorstwa uznanych nauczycieli. Czasem, by odróżnić sutrę Buddy od tekstu nauczyciela, ów tekst był nazywany śastrą.
Śastra to tekst, który objaśnia i rozwija jakiś temat. Termin śastra jest często używany w odniesieniu do starożytnych hinduistycznych traktatów na tematy filozoficzno - religijne.
Mahabharata
Mahabharata to jeden z dwóch głównych hinduistycznych poematów epickich, obok Ramajany, znajdujący się w kategorii smryti i należący do głównych dzieł literatury indyjskiej. W hinduizmie nazywany jest piątą Wedą. Utwór jest najdłuższym utworem literackim i eposem na świecie. Zawiera 100 tys. ślok czyli 200 tys. wersów, tak więc jest dziesięć razy dłuższy od Odysei i Iliady razem wziętych. Epos opowiada o historii starożytnych Indii. W jego skład wchodzi jedno z najważniejszych dzieł hinduizmu - Bhagawadgita.
Według tradycji hinduistycznej i samej Mahabharaty, utwór ten stworzył Wjasa, zawierając w nim esencję Wed, Wedang i Upaniszadów. Ponadto w eposie można znaleźć nauki z zakresu dziedzin wiedzy takich jak logika, edukacja, medycyna, astronomia, sztuka wojenna, joga, ekonomia, architektura, sztuka miłosna, etyka.
Dzieło powstawało stopniowo przez wiele wieków w postaci wyłącznie ustnej, prawdopodobnie już od okresu wedyjskiego, wchłaniając lokalne opowieści i podania. W dzisiejszej formie zostało zredagowane pomiędzy II a VII w. Wielka bitwa, opisywana w utworze, według ostatnich badań mogła mieć miejsce około IX w.p.n.e.
Epos znany jest pod trzema nazwami: Dźaja, Bharata i Mahabharata.
Wjasa, zbierając opowieści pierwszych świętych ludzi, stworzył pierwowzór eposu. Według niektórych podań, ułożył pierwsze 8800 ślok, które z powodu występowania w obydwu poematach motywu zwycięstwa prawości nad nieprawością, zostały zatytułowane Dźaja (Zwycięstwo).
Późniejsi mędrcy, władcy, poeci dodali do utworu własne fragmenty.
Następnie Wjasa, porzucając część historii, stworzył liczące 24 tys. ślok dzieło, skoncentrowane tylko na dynastii Bharaty, zatytułowane Bharata (Potomkowie Bharaty).
Jeszcze później stworzył kolejne dzieło, które miało 3 mln ślok w Dewaloce, 1,5 mln ślok w Pitryloce, 1,4 mln w Gandharwaloce i 100 tys. ślok w świecie ludzi. W Mahabharacie znajduje się legenda o tym, jak bóstwa położyły na jednym ramieniu szalki cztery Wedy, a na drugim dzieło Wjasy, po czym poemat okazał się cięższy od razem wziętych Wed, toteż widząc wielkość tego dzieła, bóstwa i mędrcy zatytułowali je Mahabharata (sanskryt: Mahabharatakhajana - Wielka opowieść o walce Bharatów), po czym stało się ono najsłynniejsze.
W Mahabharacie znajduje się opowieść o tym, jak Wjasa podczas odbywania ascezy i medytacji w Himalajach ułożył cały poemat w myślach, jednak z powodu stopnia skomplikowania i długości utworu prości ludzie nie byliby w stanie go bezbłędnie spisać, toteż Brahma powiedział Ganeśi, aby poszedł do Wjasy. Ganeśa przygotował się do pisania, jednak postawił warunek, że nie będzie żadnych przerw od momentu podniesienia przez niego pióra aż do ukończenia dzieła. Wjasa wiedział, że będzie bardzo trudno spełnić ten warunek, toteż sam również postawił warunek, że przed napisaniem wersetu Ganeśa będzie musiał go zrozumieć. Ganeśa przyjął propozycję. Wjasa w międzyczasie skomponował trudne śloki, aby mieć czas układać nowe, kiedy Ganeśa będzie próbował je zrozumieć. W ten sposób Mahabharata została spisana w ciągu trzech lat.
Aby uzupełnić nauczanie Mahabharaty, Wjasa przekazał je swojemu synowi Śukdewowi oraz innym mędrcom. Śukdew nauczył tego jakszów, gandharwów i rakszasów, ryszi Narada wyłożył to bogom, Asita-dewala przodkom, a Wajśampajan ludziom. Za sprawą Wajśampajana Mahabharata została opowiedziana na zebraniu podczas Dźanamedźaja-jadźńa.
W pierwotnej kompozycji Mahabharaty szczególną rolę odgrywa liczba 18. Wojna między Pandawami i Kaurawami trwała 18 dni. Liczebność wojsk po obydwu stronach również wynosiła 18 akszauhini (formacja militarna składająca się z: 21.870 rydwanów, 21.870 słoni, 109.650 piechoty, 65.000 kawalerii). Było też 18 głównych dowódców tej wojny. Plan redakcyjny Mahabharaty dzieli ją na 18 parw (ksiąg), a Bhagawadgita składa się z osiemnastu git.
Niektóre części Mahabharaty można traktować zarówno jako osobne utwory, jak i części jednego dzieła. Zasadniczo do takich części należą: Bhagawadgita - nauki, które Kryszna przekazał Ardźunie w Bhiszmaparwa; Damajanti albo Nal i Damajanti - historia miłosna zawarta w Aranjakaparwa; Krysznawarta - opowieść o Krysznie; Ramopakhjana - historia Ramy; Ryszja-ryńga - opowieść miłosna o ryszim; Wisznu-sahaśranama - zbiór tysiąca imion Wisznu zawarty w Śantiparwa.
Mahabharata zaczyna się następującym cytatem: Pokłon Narajanie, człowiekowi, zaprawdę też największemu z ludzi / bogini Saraswati zaprawdę również zwycięstwo.... Chociaż zdaniem niektórych naukowców Mahabharata zaczyna się od zwrotu Pokłon Narajanie..., to według niektórych szkół teistycznych i innych naukowców zaczyna się od historii o niezwykłej światłości brahmana.
W południowej i centralnej Azji występuje kilka redakcji Mahabharaty. W południowych Indiach spotyka się najczęściej Mahabharatę składającą się z 140 tys. ślok, natomiast północnoindyjskie redakcje mają zwykle 110 tys. ślok.
Manuskrypt "Mahabharaty" z ilustracją bitwy pod Kurukszetrą
Bhagawadgita
Bhagawadgita (Pieśń Pana) to gita w formie dialogu, skomponowana najprawdopodobniej pomiędzy III a II w.p.n.e. jako odrębny tekst. Dokładna analiza treści ujawnia pewne sprzeczności, które według badaczy świadczą o późniejszych, licznych przeróbkach. Dopiero tak zmieniony utwór został najprawdopodobniej w pierwszych wiekach naszej ery włączony do VI księgi Mahabharaty.
Pomimo tego, iż autor Bhagawadgity pozostaje nieznany, jakość wykonanej przez niego pracy wskazuje według uczonych na znaczny kunszt, niektórzy nazywają go wręcz wielkim poetą.
Utwór jest pouczeniem w formie dialogu filozoficznego o tematyce etycznej.
Rozmowę prowadzą książę Ardźuna, przywódca armii, która ma za chwilę stoczyć bitwę i woźnica jego rydwanu, bóg Kryszna, który wcielił się w wodza plemienia Jadawów. Starcie ma być ostatecznym rozstrzygnięciem długotrwałego konfliktu o sporne królestwo pomiędzy zwaśnionymi, ale spokrewnionymi rodami Kaurawów i Pandawów. Ardźunę podczas ostatniej inspekcji wojsk ogarniają jednak wątpliwości. Grzechem i szaleństwem wydaje mu się walka z najbliższymi członkami rodziny nawet, jeżeli postępują niegodnie (zawłaszczenie królestwa). Dla niego w tej wojnie nie będzie wygranych, a ze swoich rozterek zwierza się Krysznie.
Całość podzielona jest na osiemnaście pieśni (lekcji), w których Kryszna udziela Ardźunie wsparcia i rozwiewa jego wątpliwości. Co więcej, nakazuje zagubionemu księciu wypełnić, wynikający z jego pozycji społecznej, obowiązek przeciwstawienia się złu i nadaje takiej postawie znaczenie religijno - mistyczne. Sprawia to, iż utwór staje się tak naprawdę pierwszym w historii traktatem, całkowicie poświęconym systemowi filozofii indyjskiej sankhji-joga, a Kryszna wykorzystuje tylko zaistniałą sytuację do wyjaśnia rozmówcy natury rzeczywistości i przedstawia ścieżki prowadzące do jej rozpoznania. Bhagawadgita kończy się apostrofą do Kryszny oraz Ardźuny, wychwalającą ich wielkość.
Bhagawadgita jest świętą księgą wisznuitów, zyskała sobie jednak nabożny szacunek niemal wszystkich hindusów, jest też do dzisiaj najbardziej popularnym traktatem religijnym w Indiach. Fenomen ten przypisuje się swoistemu synkretyzmowi, dzięki któremu najbardziej przeciwstawne doktryny religijne subkontynentu zostały w niej bardzo udanie zunifikowane. Charakterystyczny dla hymnów wedyjskich nakaz wielbienia jednego boga, spekulacje metafizyczne Upaniszad, dewocyjność ruchów bhakti oraz teorie i metody sankhji-jogi znalazły w niej wielką ideową syntezę.
Ogromną zasługą Bhagawadgity jest również fakt, iż wskazuje drogę osobistego wyzwolenia skierowaną do przeciętnego, religijnego człowieka. Wiąże się to z załagodzeniem tak charakterystycznego dla całego hinduizmu rozdźwięku pomiędzy odwiecznie przeciwstawianymi sobie postawami - samwritti (życia w świecie) i niwritti (porzucenia doczesności). W tym celu codzienne działanie zwykłego, pobożnego hindusa i asceza sadhu (świętych mężów) zostały w Bhagawadgicie przedstawione jako równoważne. Wyzwolenie jest, według jej autorów, dostępne każdemu, ponieważ można je osiągnąć na różne sposoby.
Poemat stał się bardzo znany również poza subkontynentem. Już w XI w. perski uczony i podróżnik Al-Biruni, który spędził w Indiach dużą część swojego życia, szczycił się znajomością Bhagawadgity i bardzo ją cenił. W Europie pierwszego przekładu na język angielski dokonano w 1785r., a w 1823r. przetłumaczono utwór na łacinę. W późniejszym czasie Bhagawadgita została przetłumaczona na większość języków europejskich.
Cytatem z Bhagawadgity - słowami Kryszny: I stałem się śmiercią, niszczycielem światów - posłużył się Robert Oppenheimer, dyrektor naukowy "Projektu Manhattan", relacjonując obserwację pierwszej (próbnej) eksplozji jądrowej na poligonie, w stanie Nowy Meksyk w lipcu 1945r. Prof. Oppenheimer twierdził również, że bezpośrednio po pierwszym rozbłysku przyszedł mu na myśl kolejny z wersów: Na kształt tysięcy Słońc, nagle wśród niebios rozbłysłych, rozjarzyła się chwała najwyższego Pana (Pieśń XI, wers 12, w przekładzie Wandy Dynowskiej).
Ramajana
Ramajana (Dzieje Ramy) to sanskrycki epos, który kształtował się na przestrzeni II w.p.n.e. - II w. Składa się z około 24 tys. strof (dwuwierszy), pogrupowanych w siedem kanda (ksiąg). Autorstwo Ramajany przypisuje się legendarnemu wieszczowi, Walmikiemu, lecz powstała dzięki wysiłkowi wielu kompilatorów. Większość strof napisano w metrum anusztubh (tzw. śloka). Ramajana przedstawia dzieje Ramy, jego brata Lakszmany, żony Sity oraz ich wiernego towarzysza Hanumana. Na jej podstawie poeta Tulsidas w 1574r. ułożył poemat Ramćaritmanas (w awadhi, dialekcie literackim języka hindi). Popularność eposu rozciągnęła się nie tylko na cały subkontynent indyjski, ale i na Azję Południowo - Wschodnią, co zaowocowało wieloma wersjami i adaptacjami w innych językach.
Oprócz Ramajany Walmikiego, znanej po prostu jako Ramajana, powstały także inne Ramajany, opisujące życie Ramy, jednak skupiające się na innych aspektach jego życia.
Rama i Hanuman walczą z Rawaną
Purany
Purany to gatunek literacki świętych pism hinduizmu. Poruszają tematy historii, religii, tradycji. Uznaje się, że ich autorem jest Wjasa.
Istnieje kilka grup Puran, m.in. Mahapurany (Wielkie Purany) i Upapurany (Mniejsze Purany) - po osiemnaście każdych, Purany tamilskie, reprezentujące tradycje śiwaickie, Wisznudharmottarapurana.
Mahapurany to: (nr 1) Brahmapurana - najstarsza; (nr 2) Padmapurana - w przeważającej części wisznuicka; (nr 3) Wisznupurana - wisznuicka; (nr 4) Śiwapurana (Wajupurana) - śiwaicka; (nr 5) Bhagawatapurana - wisznuicka; (nr 6) Naradapurana - wisznuicka, idea bhakti; (nr 7) Markandejapurana; (nr 8) Agniarpurana; (nr 9) Bhawiszjapurana; (nr 10) Brahmawaiwartapurana; (nr 11) Lingapurana - śiwaicka; (nr 12) Warahapurana - wpływy wisznuickie, poświęcona Śiwie, teksty śaktyjskie; (nr 13) Skandapurana - śiwaicka; (nr 14) Wamanapurana - śiwaicka; (nr 15) Kurmapurana - śiwaicka tradycji paśupatów (jedna z sześciu głównych szkół śiwaizmu, składająca się przeważnie z ascetów); (nr 16) Matsjapurana; (nr 17) Garudapurana; (nr 18) Brahmandapurana - hymny śaktyjskie.
Wajupurana w tytule zawiera imię boga Waju (bóstwo nieskończonej przestrzeni czczone w starożytności na terenie Persji). Przynależy do nauk śiwaizmu. Powstanie dzieła datuje się na V lub VI w. Treść obejmuje następującą tematykę: okresy czasu kalpa i juga, opis stworzenia świata materialnego, geografia, sztuka śpiewu, architektura, joga śiwaicka.
Bhagawatapurana, zwana Śrimad-Bhagavatam czy też Bhagavata, jest osobistym komentarzem Wjasy, napisanym w dojrzałym okresie jego duchowego życia, do Brahmasutry (Wedantasutry) - starożytnego hinduskiego traktatu filozoficznego, pochodzącego z I bądź IV w.p.n.e., stworzonego przez Badarajana, indyjskiego starożytnego mędrca (risziego), stanowiącego podstawę filozofii wedanty. Późniejsi wybitni myśliciele tego systemu pisali do Brahmasutry komentarze, gdyż traktat jest bardzo trudny do zrozumienia. Brahmasutra jest dziełem relatywnie bardzo krótkim, składa się tylko z 555 sutr. Brahmasutra koncentruje się na brahmanie, wymienia epitety i cechy, jakimi święte pisma hinduizmu go opisują. Spora część Brahmasutry, oprócz tematyki ściśle filozoficznej, poświęcona jest interpretacji poszczególnych doktryn, zawartych w indyjskich tradycjach filozoficznych oraz polemice z innymi systemami.
Bhagawatapurana została napisana w sanskrycie i ukończona w dwunastu cantach (pieśniach), zawierających 18 tys. ślok. Jest jedną z najbardziej znanych i najczęściej studiowanych Puran. Zawarte są w niej nauki o Krysznie, absolutnej osobie boga, o którym wstępne informacje znaleźć można w tekście Bhagawadgity. Odniesienia do Bhagawatapurany istnieją w wielu najstarszych Puranach.
Lingapurana zawiera opisy początków kosmosu, pochodzenia lingi, pojawienia się Brahmy i Wisznu, pojawienia się wszystkich Wed z lingi, 64 siddhi osiąganych na skutek opanowania energii żywiołów, objaśnia też przyczynę osiągania siddhi.
Warahapurana zawiera opis misji awatara boga Wisznu - Warahy.
Kurmapurana, której pierwotny tekst z V w. pochodził prawdopodobnie z tradycji wisznuickiej, zanim został dostosowany do doktryny paśupatów, zawiera listę awatarów Śiwy, z ryszim Lakuliśą jako ostatnim oraz tekst Iśwaragity. Iśwaragita przedstawia dialog pomiędzy Śiwą a grupą ryszich. Tekst składa się z jedenastu rozdziałów i zawiera 497 strof. Opisuje doktrynalnie pokrewieństwo stanu jogi i mądrości (dźńana), stopnie rozwoju duchowego jako ośmiostopniowa asztanga-joga (klasyczna joga), możliwość siddhi w stanie jogi, łaskę Śiwy przynoszącą wyzwolenie.
Tekst Brahmandapurany zawiera m.in. opis stworzenia świata materialnego od formy hiranjagarbha (forma zarodkowa stwórcy, embrion ukryty w wodach), wyjaśnienie okresów czasu kalpa i juga, kult bogini Lalita (tantryczna forma bogini Lakszmi).
Wisznudharmottarapurana (Purana najwyższego obowiązku religijnego - dharmy - Wisznu), której kompilacja datowana jest na lata 450-650, jest podzielona na trzy księgi. Księga pierwsza zawiera wisznuickie wersje opowieści o stworzeniu świata i istot, nauki astrologiczne i rytualne, hymny na cześć bogów. Mówcą jest ryszi Markandeja, a słuchaczami zgromadzenie władców z wnukiem Kryszny na czele. Księga druga zawiera wyjaśnienia dharmy, kierowane do radży i jego dworu, jak i członków hinduistycznego społeczeństwa, omawia różne terminy, m.in. puruszartha i warna. Księga trzecia zawiera objaśnienia Markandei, znanego czciciela Śiwy, o różnego rodzaju sztukach (rzeźbiarstwo, muzyka, taniec, malarstwo, architektura świątyń), rytuały konsekracyjne, a w pieśni Hamsagita - objaśnienia wiedzy przekazanej ryszim przez Dźanardanę. W tekście wzmiankowane są rośliny, stanowiące atrybut w przedstawieniach postaci Śiwy.
Gita ("pieśń") to gatunek literacki w hinduizmie, charakteryzujący się formą dialogu, którego przedmiotem rozważań jest wyzwolenie. Gity nawiązują do doktryn przedstawionych w Upaniszadach. Ich tytuły tworzone są dwuczłonowo, początkowa część to imię bóstwa lub rysziego. W przeważającej większości stanowią fragment odpowiedniej Purany.
Manusmryti
Manusmryti (Traktat o zacności) to starożytny indyjski traktat o powinnościach religijnych hinduizmu, dotyczący dharmy, omawiający wszystkie aspekty i przejawy życia jednostki i społeczeństwa. Księga zawiera także reguły prowadzenia wojny, takie jak zakaz używania broni zatrutej czy zabijania bezbronnych. Powstał w okresie od około II w.p.n.e. do około II w. Tradycja autorstwo przypisuje mitycznemu praojcu ludzkości - Manu.
Tantry
Tantra to rodzaj dzieła, właściwy dla tantryzmu śaktyjskiego, dźinijskiego i buddyjskiego. Tantra to tekst ezoteryczny, może zawierać zarówno opisy doktryny, jak i praktyk tantryzmu. Tantry oddają cześć "ostatecznej rzeczywistości" jako śakti, małżonce Śiwy i boskiej matce kosmosu (śaktyzm). Każdy zestaw tekstów jest poświęcony kluczowym filozoficznym i teologicznym naukom tej wiary. W Tantrach omawia się problematykę opętania i egzorcyzmowania. Genezy pism upatruje się wśród niebramińskich ascetów, zamieszkujących w miejscach kremacji zwłok.
Agama
W hinduizmie Agama ("schodzenie", "tradycja") są wielkimi kolekcjami sanskryckich pism, które są czczone jako smryti. Są podstawowym źródłem i wzorem rytuałów, jogi i budowy świątyń. Agama wisznuickie czczą "ostateczną rzeczywistość" jako Wisznu, pisma śiwaickie wielbią "ostateczną rzeczywistość" jako Śiwa. Znanych jest ponad dwieście dzieł, klasyfikowanych jako pisemny i autoryzowany przekaz śiwaizmu. Uznawane są za objawienia, dane przez Śiwę w różnych jego formach i postaciach. Kanon Agama uważany jest w śiwaizmie za rodzaj piątej Wedy. Wiele dzieł północnego śiwaizmu uchodzi za ezoteryczne, dostępne tylko dla wybranych uczniów. Kanon Agama Śajwasiddhanty (jedna z najstarszych szkół śiwaizmu tamilskiego) to 28 ksiąg.
(Źródło: pl.wikipedia.org)